Vormen. Jaargang 4

[p. 115]

Guido Gezelle

Gezelle wordt op 1 Mei 1830 in het haast Middeleeuwsch Brugge van zijn tijd geboren. Van zijn moeder erft hij het kinderlijk geloof, van zijn vader de liefde tot de natuur en een volksche spraakvaardigheid. De weg leidt naar Roeselare, dan terug naar Brugge, waar de vierentwintigjarige tot priester gewijd wordt. Weer gaat het naar Roeselare: de dichter bloeit er open in de genegenheid van twee ‘jaargangen’ begaafde studenten. In een snellen, hevigen processus ontdekt hij, als in een roes, de diepe krachten van zijn persoonljkheid; het kan niet anders of de jonge leeraar moet Sturm-und-Dränger vormen, die vóór alles zichzelf willen zijn. Maar de overheid heeft haar redenen om, in 1861, Gezelle uit de door hem geschapen kleine wereld, als een visch uit zijn element, te verwijderen. Ongeveer twintig jaar duurt het vooraleer de dichter - de zanger - het evenwicht en de harmonie terugvindt, zonder dewelke hij zijn kunst onmogelijk acht: ‘'k Zal mij van te dichten zwichten, zoo 't mijn hert niet wel en gaat...’ Te Brugge, daarna te Kortrijk, vervult hij ondertusschen in armoede en zelfverloochening de nederige taak van volkspriester. Weldra maakt hij echter naam als folklorist en taalkundige: hij wordt lid van de Kon. Vlaamsche Academie en Dr. h.c. van de Universiteit te Leuven. De dichter overwint zijn crisis, schrijft zijn rijpste werk en wordt buiten West-Vlaanderen ‘ontdekt’. Hij gaat naar Brugge sterven (27 November 1899). Hij is, na een pijnlijk lange uitputting van onze cultuur, onze eerste transcendente figuur en het wonder van zijn eeuw.

Volgens de uitspraak van een tijdgenoot van den dichter bezingt Gezelle God, de lieve natuur en Vlaanderen; voegt men daarbij het eigen gemoedsleven, voornamelijk uit de Roeselaarsche periode, dan heeft men de viervoudige bron van Gezelle's inspiratie. Reeds de veelzijdigheid van aanleg en innerlijk leven, die dit alles onderstelt, weegt op tegen de beperkingen die het priesterkleed kan opleggen.

Het kan niet gezegd dat Gezelle de lyriek met nieuwe inzichten of nieuwe middelen verrijkt. Zijn poëtiek zuigt zich niet vast aan een bepaald bestanddeel van het menschelijk complex en zoekt haar heil niet in één van de vele beperken-

[p. 116]

de formules, waarop de negentiende eeuw haar tegenstrijdige scholen en groepeeringen heeft gebouwd. In zijn beste stukken gaat hij soms uit van een aanleiding, die in het bereik ligt van den geringsten dichter of den eersten den besten van zijn leerlingen. Maar al spelend bereikt hij in het normale de opperste volmaaktheid.

Gedeeltelijk ligt dat wel aan de onuitputtelijke en onvermoede reserves van den woordkunstenaar: een tweede poëzie, zooals de zijne, die beschikt over een tot in het oneindige geschakeerde reeks middelen tot juiste weergave van uiterlijke kleur, klank en beweging en tot vertolking van den innerlijksten zang in den meest verscheiden en meest spontanen ritmendans, en die anderzijds put en puurt uit de volkstaal, den schat van volksche middelen, de volksche onmiddellijkheid, is nauwelijks denkbaar. Doch dat verfijnd en soepel instrument bespeelt een beheerschte hand. De hevigste ontroeringen van vreugde, liefde, gebrokenheid in den romantischen jongen man, de meest impressionistische zintuiglijkheid en de duizelende hoogten en diepten van den gerijpten man, vermogen niet één oogenblik de hand te laag of te hoog te doen aanslaan. De natuurlijke evenwichtigheid schenkt dit, door een stilzwijgen van twintig jaar gesplitste werk, zijn intieme eenheid.

Dat aan zichzelf gelijk zijn leidt ons in tot het wezen van Gezelle, dien men het wonder genoemd heeft en dien men niet anders dan wonder noemen kan. Velerlei factoren hebben ongetwijfeld bijgedragen tot de ontwikkeling en de oriënteering van zijn persoonlijkheid: omgeving, overerving, intellectueele én literaire vorming, taalstudie, doorgronding en beleving van het katholiek geloof. Dit alles verklaart echter het wonder niet; van dat alles is Gezelle's werk niet de slotsom. Zijn wezen zelf is het dat tot kern en oorsprong van zijn poëzie dient. ‘Hij genoot zijn eigen wezen, - zegt Hugo Verriest. Gelijk de knaap, gelijk het peerd, gelijk plante en bloem hun eigen volle wezen genieten, zoo genoot hij zijne dichterlijkheid en haar menigvuldige gaven. Hij genoot zijn wezen. - 't Genieten van zijn wezen was zijn dichten, was de grond van zijn kunst.’ Zijn poëzie is inderdaad, in de eerste periode, uitstorting, en in de tweede, uitstraling van eenzelfde kern.

[p. 117]

Weer lijkt niets eenvoudiger dan deze kern: een simpele en vrome ziel, die alles ‘sub specie aeternitatis’ aanschouwt. Maar het wondere van Gezelle's kern is haar natuurlijke en wetmatige wezensgetrouwheid, schoon, zooals de bloem langs de watergracht, omdat zij is wat zij moet zijn: ‘al dat gij doet is blomme zijn’. In zichzelf is de kern oerkrachtig, beveiligd als ze zich voelt in de hand van God, waaruit zij zich gesproten weet. De gespletenheid, die hem op een zeker oogenblik in zijn leven bedreigt, omdat zijn hart hem poogt uit zijn evenwicht te rukken naar het aardsche toe, overwint hij, zij het ook na een jarenlange crisis: deze laat zijn wezen ongeschonden, zoodanig dat, wanneer de vijftigjarige zijn zang weer aanheft, de dichter slechts te voltooien heeft wat hij in zijn jeugd had begonnen. De elementaire oerkracht van zijn wezen staat borg voor de onvergankelijkheid van zijn lyriek. Naar buiten, in verhouding tot de buitenwereld, is Gezelle zich er van bewust dat hij deel uitmaakt van een vaste orde, eveneens door God bepaald. Hij wordt niet moe zich te spiegelen in de duizendvoudige schittering van de schepping en uit zijn beschouwing steeds opnieuw, telkens in dezelfde verrukking, den band te leggen naar het ‘oorbegin’, de oerbeeldelijke Oorzaak. En dat is allerminst een vroom tijdverdrijf. In de goddelijke orde staat hij afgestemd op ieder deel van het geheel, deelachtig aan het ritme dat alle leven doorgolft, vervuld van de groote eenheid, die aarde en hemel omsluit. Hij hoeft zijn wezen slechts uit te zingen - stamelen doet deze begenadigde niet - om de toppen van de zuivere poëzie en de eeuwige lyriek te bereiken.

Het ligt slechts aan een toeval dat deze kracht uit onzen Vlaamschen grond is opgestaan. Maar wat zouden we wezen zonder Gezelle? Hij heeft de schoonheid van Vlaanderen geopenbaard in haar dagelijksche seizoenenwisseling en met onze taal getooverd zooals niemand vóór hem. En toch zijn de gaven van den dichter niet heerlijker dan die van den mensch. Uit eigen kracht heeft hij een beeld van den idealen mensch verwezenlijkt en gepoogd het in zijn Westvlaamsche omgeving te vertienvoudigen. Hij heeft gestreefd naar de inwendige volmaaktheid, die begint met de ontwikkeling van het kleinste zaadje, - het eigen nationaal bewustzijn: ‘Vlaming, zijt u zelven eerst van al en dat alles op uw manier.’ Hij heeft in

[p. 118]

betrekkelijke eenzaamheid datgene bereikt, waarnaar nieuwe geslachten in onduidelijke droomen streefden. Uitgaande van het eigene, heeft hij niet alleen aan onzen volkschen ontvoogdingsstrijd meegeholpen, maar, door de voltooiing van het persoonlijke in intieme harmonie met de groote levenseenheid, het Vlaamsch geestesleven uit zijn onbeduidendheid gewekt, bevrucht en geadeld.

R.F. LISSENS