Vormen. Jaargang 3

Roman

Theun de Vries: Het Rad der Fortuin. - Van Loghum Slaterus' Uitgave. mij, N.V. Arnhem, 1938.

Het is merkwaardig, hoe telkens weer een schrijver pas de volle maat kan geven van zijn scheppingskracht, nadat zijn vormdrift zich vastgezogen heeft op wat men, met een niet ondubelzinnig woord, zijn volksch verleden zou kunnen noemen, dit is, - al naar gelang persoonlijk temperament en psychische geaardheid -, in min of meer beperkten zin, de voedingsbodem van het eigen milieu: gezin, familie, geslacht, stand, of een beperkte, zelf afgerasterde geografische eenheid, kortom, een samenstel van op de ziel inwerkende krachten, waaraan de mensch zijn diepste wezen is verschuldigd, dat als een merk van herkomst, den stempel er van draagt.

Een schrijver met potentieel talent, die zijn oorsprong erkent, schept goed werk. Na een achtjarige periode van tasten en dolen langs romangenres die zijn wezen volkomen vreemd waren, is Theun de Vries tot het besef gekomen van zijn diepere verbondenheid met het Friesche boerengeslacht waaruit hij stamt, en hij heeft ‘Stiefmoeder Aarde’ geschreven, een meesterwerk van epische allure, waarmee hij niet alleen zich zelf, doch tevens veel anderen overtrof. Het was de inzet van een breed opgezette kroniek van het geslacht Wiarda, die hij ondertusschen

[p. 388]

regressief aanvulde met een novelle ‘De Bijen zingen’, en waarvan hij thans in ‘Het Rad der Fortuin’ de onmiddellijke voortzetting geeft. ‘Stiefmoeder Aarde’ bracht de tragische geschiedenis (1860-1900) van den stuggen, geld- en heerschzuchtigen Wychman Wiarda, van diens zachtzinnige vrouw Swobkje Jarigs Hoornstra, en hun twee zonen Jarig en Tjalling, waarvan de eerste onder den druk van noodlottige atavismen van vaderskant, moreel en sociaal ten onder gaat, en waarvan de andere, de schuchtere, de lijdzame, na uit zwakheid het voorvaderlijk patrimonium te hebben prijsgegeven, zich in de herbergzamer woudstreken, aan de zijde van een energieke vrouw hervat, en er een gezin sticht, waarvan de beide kinderen, Herre en Rudmer, in hoofdzaak het gebeuren schragen in ‘Het Rad der Fortuin’. In Herre spreekt het duistere bloed der Wiarda's, gewetenloos en onverzettelijk: hij verloochent zijn oorsprong en brengt het tot een groot industrieel. Rudmer, het blonde Wiarda-type, gevoelig en verstandelijk begaafd, breekt insgelijks met zijn boerenafkomst en strandt op de klippen van gesublimeerde eerzucht. In hem heeft de Vries met ongetwijfeld autobiografischen inslag de tragische ontworteling geteekend van den gestudeerden boerenzoon, die van God en grond vervreemd, een wissen ondergang tegemoet ijlt. De eenige die tenslotte den Frieschen bodem trouw blijft, is Jarig Wiarda's zoon Ekke, die door Tjalling gedurende enkele jaren was geadopteerd. Zoo draait het rad der fortuin en niemand vermoedt wat bij een volgende wenteling zal boven komen. Toch blijven zekere leven beheerschende erfelijkheidsfactoren constant in dit geslacht. Wiarda, doch het is nimmer te voorzien in welken vorm, of in welke gewijzigde combinatie ze zullen opduiken bij een volgende generatie. Het is Theun de Vries meesterlijk gelukt, de raadselachtige voorbeschiktheid van het bloed pakkend te suggereeren, zonder door een ordenend schematisme er de geheimen van te ontwijden.

Een boek als dit doet men onrecht aan door het te willen samenvatten. Elk gebeuren kan tot een geraamte worden herleid, maar dit werk is leven, rijk geschakeerd, duizendvormig leven. Het is een wereld waarin men uren en uren ademt en meeleeft; geen tweedimensionale projectie waaraan men zich als toeschouwer eenigen tijd verkijkt, doch een geweldige schepping van warm waarachtig leven, dat u langs alle zijden omstuwt, waaraan ge wennen moet, maar waarvoor de tijd u wordt gegund gedurende die bijna vijfhonderd bladzijden compacten druk. ‘Het Rad der Fortuin’ is het beste pleidooi dat kan geschreven worden voor een romankunst van langeren adem dan die waaraan we de laatste jaren gewoon zijn gemaakt.

Legt men nu dit jongste werk van De Vries naast zijn in 1935 verschenen ‘Stiefmoeder Aarde’, dan heeft ‘Het Rad der Fortuin’ alvast dit vóór, dat hierin alle sporen, die de fenomenale ontdekking van het eigen wezen en zijn natuurlijken voedingsbodem in de ziel van den auteur had achtergelaten, thans zijn uitgewischt. Te duidelijk nog droeg ‘Stiefmoeder Aarde’ den stempel van de groote verwondering, die de oorsprong is van alle kunst. Niet minder intens en onafwendbaar leefden de menschen er hun eigen bestaan om, doch compositorisch leed het boek wel eenigszins onder dit uitvoerig en herhaaldelijk, hoewel meesterlijk oproepen van den machtigen wentel der seizoenen over het barre

[p. 389]

polderland en het gulzig betrekken van elken arbeid op het land in den gang van het verhaal. Dit stadium is De Vries blijkbaar thans ontgroeid. In ‘Het Rad der Fortuin’ is het nog enkel en alleen de mensch die zijn volledige aandacht opeischt. Het kan niemand ontgaan, dat hier figuren werden opgeroepen, aan wiens levensimperatief zelfs hun schepper niet meer ontkomen kan. Met ongeduld zien we de voortzetting van de kroniek der Wiarda's tegemoet.

Bert RANKE.

E. Eewijck: De Klimmers. - Uitg. Andries Blitz, Amsterdam. 1938, 288 blz.

Wie een filmische romantechniek waardeert en van knappe closeups houdt, vindt hier tenvolle zijn gading. De ‘klimmers’, dat zijn Hent en Govert, een deugniet en een goeierd, met rondom hen een heele figuratie waarvan het goede Woutertje stellig de sympathieke vondst is. De werkloosheid is het noodlot dat ze allen binnen eenzelfden kring brengt, waarin ze goede kameraden of brutale rivalen worden, waaraan ze ten onder gaan of ontsnappen, maar waardoor allen geteekend worden. Eewijck begrijpt zijn eenvoudige menschen. Hij kan dit des te gemakkelijker, daar hij ze liefheeft, met die geheime overtuiging dat het grove, onbehouwen en brutale dikwijls slechts de keerzijde is van een overmoede teederheid en een verrassende menschelijkheid.

R.F. LISSENS.