Vormen. Jaargang 3

[p. 353]

Jeugdige vriendschap
(Een dagboekbladzijde)

18 Maart 1936,

We loopen elkander voorbij, Geert, glimlachen grinnikend en heffen onzen voorarm op een manier waaraan nu een verderfelijke beteekenis wordt gehecht. Dat is alles wat overblijft van onze oude vriendschap. Toevallig en ook angtsvallig hebben wij na de breuk met elkander nog eens gesproken. Wederzijds gehuwd, kwam de naam van onze vrouw moedwillig over onze lippen. We gaven elkaar relaas over ons niet-ter-harte-gaande gebeurtenisjes. We verborgen ons achter nooit uitgesproken argumenten. Niets ontstemde ons meer dan de wedijverende kunstmatigheid onzer gevoelens, dan de schijnoprechtheid bij de scheiding. Nu vluchten wij elkaar.

Zou ik het verkeerd voor hebben moest ik veronderstellen dat volgens u de schuld aan mij ligt? Moesten wij tegenover elkander staan, ge zoudt mij het woord niet laten. Ik mocht nooit veel in uw tegenwoordigheid zeggen, wel luisteren. Het was voldoende dat ik beaamde, soms eenige kleinigheden terechtwees, dan kondt ge nog wellustiger doordraven. Ik mag het nu wel zeggen: nu kunt ge me zelfs niet eens onderbreken. Te veel ben ik het passieve deel van onze vriendschap geweest, passiefzijn was misschien de eenige mogelijke houding om uw vriend te blijven. Later hebt ge me wel doen verstaan dat ik de vriendschap zocht voor mijn belang. Dat was nog een dier giftige steekjes, waartegen ik mij desintoxikeeren kon, maar ge liet mij daartoe de gelegenheid niet, ge galoppeerde alweer door.

Geruimen tijd zijn we in elkander opgegaan. Het kwam omdat gij veerkracht waart en ik inertie. Van uw voortvarendheid nam ik een glimpje over. Gij naamt, zag ik, een weinig van mijn bedaarden ernst. De wildstrooper en de jachtwachter leerden elkander kennen en waardeeren. Arm in arm liepen wij de stad door, gij altijd een stapje vooruit om vrij te zijn voor uw gebaren, ik achteraan, zorg dragen geen hiaat in het rhythme van

[p. 354]

onzen stap te brengen. We verslonden de steenen. Bracht de een den ander thuis, dan deden wij toch maar den weg terug en gingen wij van elkander op de plaats van waar we beiden hetzelfde eind hadden af te leggen. We vonden daar niets komisch aan.

We spraken, Geert, over muziek en literatuur. Daarin weerspiegelde zich respectievelijk uw uitbundigheid, mijn inkeer. Het wagneriaansche orgel overweldigde weliswaar de biecht van Dostoïevski. Toch was het een uitstekende stemming voor onze zwervende genegenheid. Warmgeloopen, sprong als een vonk het woord liefde van tusschen onze droge lippen. Op dat oogenblik mocht ik iets langer het woord voeren: liefde is immers inwendige vervoering.

Ik weet niet of ge toen gevoeld hebt dat ik soms waarschuwend was. Daar ge krachtig van lichaam waart en eolisch in uw handelen, wilde ik voorkomen wat een temperament als het uwe aan ontmoediging zou kunnen wedervaren. Naar buiten waart ge bruisend als uw muzikale afgod, maar naar binnen, dacht ik, hadt ge behoefte aan iets duurzamers. Hadt ge me niet het verloop van uw eerste liefde verteld? En was die niet ondergegaan, te zamen met den wonderschoonen en fatalen naam Helena, door uw te ver gedreven, immer voortvluchtige, onbestendige en daardoor verruwde uitgelatenheid? ‘Dat is altijd mijn openhartigheid geweest’, hebt ge gezegd. Maar niet even zeer uw natuurlijk gebrek aan bezinning?

Naderhand, toen ge in die vanzelfsprekend misgeloopen tweede liefdeshistorie gewikkeld waart, zijt ge ook weer over Helena begonnen, en uit de vergelijkingen die ge maakte, heb ik kunnen opmaken hoe ge eigenlijk in uw binnenste waart.

Neen, Martha heeft onze vriendschap niet uitgeschrapt. Zij plaatste zich veeleer tusschen ons beiden als een heerlijke afwisseling. Zoo waren wij op elkander afgestemd, dat ge mij, als derde, niet opgeven wou. Nu verwondert het me geenszins dat zij, Martha, langzamerhand de derde werd. De breidel was u ontglipt toen gij uw oog op haar liet vallen. Cito vroegt gij om een rendezvous. Van toen af hebben wij beiden dagelijks uren voor

[p. 355]

het groote bankgebouw op Martha gewacht. Ge wist nooit juist wanneer zij komen zou, - het hing steeds af van de beurs en de noodige korrespondentie die daarna moest worden afgehandeld - zoo stonden we dan, geduldige pleisters, aan den overkant van het helle gebouw, tot soms zeer late uren, in 't hartje van den winter uw liefje te verbeiden, met gespannen aandacht om het kostbare voorwerp niet te verliezen in den stroom van huisgaande buralisten. Ik had alsdan den moed moeten hebben u aan uw lot over te laten en het zaakje op uw eentje te laten opknappen. Maar we hadden zooveel tijd te veel dat we onmogelijk van elkander konden gaan en dat ik niet anders meer kon dan de rol van den derde te spelen.

Ik durf wel bekennen dat ik ook van Martha ben gaan houden, maar met liefde heeft dat niets uitstaans gehad. Zij was aanhalig, schalksch, bekoorlijk. Zij was uw physiek waardig, Geert. Ge hebt me dat toen wel gevraagd, nadat zij aan het andere eind van de stad stapvoetend en veilig was thuisgebracht. En gij zelf waart in den zevenden hemel. Maar dan, en ik giste wel dat er onderwijl verder contact was gezocht, heb ik plots tusschen u beiden de vergissing zien groeien, die aanleiding gaf tot mijn sympathie voor het wezen dat gij afstooten moest. Nog altijd even trouw naamt ge me mee en wachtten we Martha op. Ge gingt u zelfs opwinden wanneer ze te lang wegbleef en aan die onrust zou ik voor 't eerst uw dieper zelf leeren kennen. Een storm brak in u los. Ge scheent tegen iets in opstand te zijn.

Naast Martha verdween de woede uit uw blik. Maar spreken deedt ge niet. Aldoor sprak Martha. Aldoor sprak een ander in uw plaats. Geert, ge hieldt van haar, doch zij sprak. Ge hieldt van haar omdat zij slank, gevormd, mooi was. Een prettig uithangbord. Maar over uw liefde liep dwars een uiterlijke gelijkvormigheid aan uw eigen wezen. Ge vondt te veel van u zelf in haar weer, daarom waart ge zoo buiten u zelf, uit den haak, ontwapend. Uw levendigheid botste terug op den levenslust van dit meisje. Het gaf zich niet. Nog voor uw mislukking overging in overdreven hatelijkheid, vernoemde ge Helena. Ik verstond daardoor dat de would-be Don

[p. 356]

Juan vroeger een gedeeld gevoel als sentimentaliteit had opgenomen.

Verwonderen mocht het mij niet, dat Martha op slag uit uw denken verbannen werd. We spraken over haar niet meer. Zoo ontwijkt, dacht ik, zich alles dat zich van gelijke sterkte weet. We waren meteen toch weer alleen, zooals te voren.

Zoo dacht ik. Lang had uw, en ook mijn experiment, met Martha niet geduurd: één regenzuchtigen winter. Het kleine drama had zich onder het glinsterlicht der gaslantaarns afgespeeld. Het had daardoor nog iets romantisch, maar ook iets praegnants. Doch waar ik geen deel aan had, het ander, nietiger tooneelspelletje, dat zich bij u aan huis voordeed, was onherroepelijk ontbindend.

Ik mocht, zoolang wij opgingen in ons avondlijk avontuur, weinig notitie nemen en vooral geen oordeel vellen over de houding van uw moeder. Het viel me wel op dat ze niet die gastvrije vroolijkheid van vroeger te mijnen opzichte behouden had, dat ze soms heel onachtzaam voorbijliep of zich terugtrok als ik met u in de huiskamer was. Ik dacht soms dat ze iets van uw voorbarige betrekkingen afwist, Geert, en dat ze vijandig stond tegenover uw handelwijze. Maar allengerhand heb ik heden en verleden aan elkander geknoopt vooral wanneer op dien keer uw moeder me dit verwijt toerichtte: ‘Komt ge weeral Geert halen.’ Neen, ge hebt daar niet op geantwoord. Ge hebt me niet het minst uit die ondraaglijke, kwetsende situatie gered. Alleen buiten hebt ge mij gezegd: ‘Geef er geen attentie aan, Richard.’ Dan is het me duidelijk geworden in welk licht ik stond tijdens uw liefdetribulaties. Ik herinnerde mij de woorden die ge mij kort te voren, al was het vluchtig, in het oor had gefezeld en die me nu zoo weerzinwekkend voorkwamen: ‘Niet vergeten, Richard, dat ik thuis heb gezegd dat ik met u naar de bibliotheek ga.’ Omdat gij nooit op tijd aan tafel waart, hebt ge maandenlang de uwen in den waan gelaten dat ik u meetruggelde, dat ik u van hen wegtrok. Voor uw moeder was ik geworden de kwaadwillende indringer, de slechte geest.

Daàrop terugkomen was moeilijk. Maar gijzelf hebt nooit dien knoop doorgesneden. Ik was te veel voor de

[p. 357]

uwen. De breuk was onvermijdelijk.

Wé doen verkeerd over kleine misverstanden heen te stappen, Geert. Door onze vrees voor opheldering nemen ze juist de plaats in, die ze nooit hadden kunnen veroveren. Het zal de reden zijn, waarom ik u onmeedoogend in mij heb afgemaakt. Doordat ik u nu deels goed kende, werdt ge voor mij een type: de narcisfiguur. Ge hadt geen behoefte aan het liefhebben van anderen. Daarom keerde gij u van Helena af. Zij kon wel geven, maar gij niet. Hoe meer ik op uw woorden inging, - waarvan de luidruchtigheid mij te voren misschien ongevoelig maakte, - hoe meer ik er de liefde voor uw eigen stem, voor uw eigen lichaam, voor uw eigen kwaliteiten in ontdekte. Wat was een prestatie van anderen tegenover de uwe? Alleen zij die zich blind op u keken, waren uw tegenwoordigheid waardig. Ik moet dat een tijd geweest zijn. Toen ik het niet meer was, toen ik een sceptische houding aannam, toen vondt ge den sleutel tot mijn karakter: het belang. Ja, het eenige belang dat ik tenslotte aan u had, was de kennis van een deceptie.

Ik heb best praten. Ik zou nu ontkennen dat ik fout heb? Ik zal me de handen wasschen omdat gij mij niet kunt onderbreken? Ik weet dat het dom is gelijk te willen halen, zooals het trouwens altoos een valschen schijn heeft, wanneer men met zichzelf oprecht wil zijn. Maar weet gij, Geert, dat het voor mij belang heeft met wie ik in dit leven omga? Het leven wordt met gevoeligheid gemeten. Ik moest het plots ondervinden toen ik daar bij u als de ‘inbreker’ beticht werd. Ik kon die rol niet verder op mij nemen. Zoo ver gaat mijn egoïsme wel, dat ik die mise en page niet aanvaarden kan. Ik maakte het tooneel voor uw spiegelbeeld vrij.

Kleine incidenten gaven uwe zienswijze een waarheidsschijn. Voor andere mogelijkheden had ik anderen noodig. Maar zij namen mijn oogenblikswaarde even gul aan. Het ging trouwens om zeer aardsche, zeer oppervlakkige werkelijkheden. De vriendschap, Geert, had voor mij geen uitstaans met onze onvoorkomelijke cijns-

[p. 358]

plichtigheid aan de rest der gemeenschap. Maar men jaagt een mensch niet in het vuur, waarop men zelf moest branden. In mijn gevoelsleven kende ik de vriendschap alleen als de ‘onverdachte sympathie’.

De occasioneele sympathie voor Martha heb ik behouden. Zij had van meet af in haar vrouwelijke intuitie uw verblinding voor het eigen wezen onderschept. Zij speelde met uw charmes. Zij had door u als door glas gekeken.

Paul DE VREE