Vormen. Jaargang 3

Paul De Vree en de naoorlogsche neurose.

Men kan niet zeggen dat de wereldoorlog en de neurose die daarop volgde in de Vlaamsche litteratuur diepe sporen heeft nagelaten. Een paar min-belangrijke gedichten en enkele oorlogsherinneringen die tot de tweede-rangslitteratuur behooren niet te na gesproken, bezitten wij haast niets dat aan deze krankzinnige periode herinnert. De schrijvers die in het bezette gebied verbleven, hadden meestal reeds vóór den oorlog hun beste troeven uitgespeeld. Hebben zij niet de behoefte gevoeld deze verwilderde periode in de litteratuur vast te leggen? Konden zij geen afstand doen van de individualistische mentaliteit die hun beste werk kenmerkte? Ongetwijfeld zijn zij niet in staat geweest de verwarde en onevenwichtige atmosfeer van het oorlogsgebeuren volledig te aanvaarden.

Ook zij die als soldaat in het slijk hadden gestaan, hebben de Vlaamsche litteratuur met geen meesterwerken verrijkt. Zij die waren weergekeerd hadden alleen nog afschuw over voor wat zij hadden beleefd en geleden. Enkelen hebben de neurose van zich afgezet, anderen zijn ten onder gegaan aan de leegte die hen vervulde. Ook bij de expressionisten, de twintigjarigen die hun eersten bloei beleefden, vinden wij slechts sporadisch iets van het oorlogsgebeuren terug. De Celbrieven van Wies Moens, en Bezette Stad van Paul van Ostayen, het is nagenoeg alles.

Wij hebben moeten wachten op hen die nog kinderen waren toen de angst over Europa sloeg, op F. Fonteyne, op André Demedts, op Marcel Mathys, op Paul De Vree. Vooral op Paul De Vree.

Paul De Vree, die nog niet eens de dertig voorbij is, is onder de naoorlogsche jongeren in Vlaanderen ongetwijfeld een der veelzijdigsten. Niet alleen als criticus en als dichter, ook als prozaschrijver treedt hij op het voorplan. Met ‘Kringloop’ de kronijk van een gezin, neemt hij met één slag plaats onder de beste prozaïsten van dit oogenblik.

In dit autobiografisch verhaal, dat aan een zorgvuldig bijgehouden dagboek doet denken, analyseert Paul De Vree op psychologische wijze zijn eigen jeugd die samenviel met de oorlogsjaren en met de neurose die hierop volgde.

Een roman, in den zuiveren zin van dit woord, kunnen wij dit

[p. 343]

jongste werk van Paul De Vree niet noemen, (hij schept vooralsnog te veel uit een persoonlijke, te weinig uit een algemeene gevoelsfeer om als romancier te kunnen worden beschouwd) het is, zooals hijzelf zegt ‘de kronijk van een gezin’ en wij moeten het ook als dusdanig aanvaarden en beoordeelen.

Het verhaal vangt aan enkele maanden voor den oorlog. Treffend schetst De Vree de atmosfeer van het milieu waarin hij als kleine knaap opgroeide, een achterbuurt-café in het bedrijvige, vooroorlogsche Antwerpen. Spoedig wordt vader gemobiliseerd en moeder blijft met de drie jongens achter. Wat weten deze jongens van wat er in de loopgraven gebeurt? Zij rennen langs de straten door de stad die een nest is in deze troostelooze jaren. Rennen zij naar het verderf? Met een buitengewone nauwkeurigheid analyseert Paul De Vree zelfs de intiemste gevoelens dezer knapen voor wie het einde van den oorlog alleen hierin bestaat, dat vader voorgoed terugkomt.

Komt hij terug? Reeds lang zijn de eerste piotten in de stad, loopen er vrouwen met afgesneden haar, doch vader geeft taal noch teeken. Op pregnante wijze suggereert De Vree hier den krankzinnigen angst die allen vervult. Op een killen Decembermorgen echter keert vader, die voortaan als een vreemde zal zijn in dit huis, terug. ‘Die man is mijn vader niet. Waarom is hij zoo laat teruggekomen? Weet hij wanneer ik geboren ben?’

Het leven staat echter niet stil. Een vreemde, raadselachtige knaap die los wil uit deze realiteit, noteert de zonderlinge vragen die hem kwellen.

Zoo komt Paul De Vree tot de analyse van de naoorlogsche periode. De zaak floreert, de knapen worden mannen, in het geheim verkoopt vader alkohol, want in dit milieu van havenwerkers schiet ge met bier en limonade niet op. ‘Met den uitkom van een nieuwe Lente stappen twee accijnsbedienden recht naar het jeneverkruikje, een van hen opent het schuifdeurken achter den toog, steekt zijn arm onder de lade en haalt het busje grijnslachend te voorschijn.’ En het gezin trekt naar buiten naar een klamme burgerwoning. Maar de stad laat hen niet los, ze roept hen. Met bijzondere gevoeligheid schetst De Vree de contrasten die de jongens van elkander en van hun ouders scheidt, terwijl de liefdegevoelens ontwaken in deze jonge mannen die opgroeiden in een verwarring die krankzinnig maakte.

Zoo eindigt dit boek met de terugkeer naar de stad, naar een wijnhuis aan een der voornaamste verkeersaders van het midden der stad. Is het een terugkeer naar de vooroorlogsche vreugde?

Dit boek eindigt op een vraagteeken, het brengt geen oplossing in het leven, het is geen gesloten en afgerond geheel, het is een ontroerend vaarwel aan de jeugd, aan een periode van verwilderden angst die, het blijkt hoe langer hoe duidelijker, ook nu nog nawerken blijft in de gemoederen. Paul De Vree ‘moest’ dit boek schrijven om zich los te maken van deze neurose en om te komen tot wat hij noemt ‘de vrede, ook in mijn hart’. Hij moest dit boek schrijven om zich te verzoenen met het leven, ‘het leven dat slechts hopen is tusschen de windvlagen.’

Met een minimum inhoud heeft Paul De Vree het gedaan gekregen, dank zij vooral zijn scherp psychologisch uitdiepingsvermogen en zijn sterken, voornamen stijl, een boek te schrijven dat ongemeen boeit en ontroert.

[p. 344]

Hoe ver zijn wij hier verwijderd van den neo-realistischen stijl van Gerard Walschap. Paul De Vree creëert uit een innerlijke atmosfeer, hij suggereert meer dan hij zegt en juist dit maakt zijn proza zoo aangrijpend. Hoe pregnant is de uitbeelding van den angst; hoe eerlijk en nauwkeurig, hoe scherp verantwoord de verhouding tot de andere leden van het gezin; hoe sober en hoe ontroerend zuiver het ontwaken der liefdegevoelens en de gesprekken met Mevrouw Vandamme.

Naast deze kwaliteiten bezit dit boekje waarmee De Vree als prozaschrijver debuteert ook enkele kleine gebreken waarop wij slechts terloops de aandacht willen vestigen. Ik bedoel hier de ietwat duistere taal der eerste hoofdstukken; de minder-nauwkeurige uitdieping van een paar bijfiguren en de plotse sprongen van het eene hoofdstuk naar het andere die ongetwijfeld de helderheid en de logische gang van het verhaal zelf niet bevorderen.

Deze kleine gebreken echter verminderen slechts in geringe mate de waarde van dit boek waarin Paul De Vree een periode behandelt die in het Vlaamsche proza al te zeer is verwaarloosd geworden. Ik weet het wel, deze periode biedt nog andere mogelijkheden, zij was rijk aan tragische conflicten die door De Vree niet werden aangeraakt. Ik meen echter te mogen veronderstellen dat De Vree het met dit begin niet laten zal. Reeds nu heeft hij ons met dit ontroerend vaarwel aan de jeugd een boek geschonken waarmee rekening zal moeten worden gehouden.

‘Kringloop’ behoort tot het beste wat ons door de naoorlogsche prozaïsten in Vlaanderen werd geschonken.

Pieter G. BUCKINX.