Vormen. Jaargang 3

[p. 248]

Karakter, sleutel tot Bordewijk?

Een najaar-einde samen met Bordewijk. Ik zal ze moeilijk nog, later van elkander kunnen scheiden. Ze hebben immers zooveel met elkander gemeen. Ze gaan in elkander over. Het best voelt men hun verwantschap in de vertellingen van ‘De Wingerdrank’, een doode, dorre rank, zooals Bordewijk hem voorstelt. Uit het voorbije leven der menschheid is geen nieuw leven gegroeid. Wie de grootstad kent, weet genoeg. Het onmeedoogen van den schrijver zweept de verlepte en verworden wereld als Novemberwinden. Zijn woord is grijze asch als oudejaarsregen aan lichtlooze lucht. Het verblijf met Bordewijk in ‘Huissens’, in ‘den Kleynen Beeldengieter’, in ‘Het Keizerrijk’, in ‘Passage’, in ‘Sodom’, dus midden de zoovele hemeltergende en wraakroepende slopjes, paria's en psychopathen, midden de verworden compleksen en menschen van de menschelijke schepping ‘stad’, en men geeft geen cent meer om het begrip ‘mensch’.

Versterkt wordt deze ontgoocheling nog meer door een verdichtsel als ‘Rood Paleis. Ondergang van een eeuw’. Hier wordt meteen duidelijk dat Bordewijk onze twintigeeuwsche verwarring, onze malaise als een erfenis van ‘le siècle brillant et stupide’, de 19^e, beschouwt. Haar schepping was de decadent, de karakterlooze, de fin-de-siècle-heer, wiens rijk onderging met den wereldoorlog, en waarvan Colette in haar ‘Chéri’, het onovertroffen specimen bood. Maar niet daarop alleen wenschte Bordewijk zijn doordringende aandacht te richten. In Rood Paleis wordt ook de prostitutie met al haar sloopende finesses opgehaald, met al haar gesluierd verderf en geparfumeerden stank. En niet minder spreekt de schrijver weer zijn banvloek uit over de oude buurten in de moderne stad.

Geheel nieuw zijn de pogingen niet om het afgrijzen voor de vooroorlogsche verdierlijkte maatschappij en de tot stallingen geworden historische woningen en -wijken niet. De neo-realistische, expressionistische en nieuw-zakelijke Duitsche romanciers hebben er ons mee vertrouwd. Een boek als ‘Fabian’ van Erich Kastner heeft in casu het venerisch probleem epoche gemaakt. Hier mag in ieder geval wel gewezen worden op het feit dat Bordewijk de na-oorlogsche Duitsche literatuur bezit. Dit is ook met het oog op ‘Karakter’ gezegd. Een invloed van Russen en van Russische films is niet uitgesloten. Maar het zou onecht zijn daarmee Bordewijk te willen vereenzelvigen. Hij is desondanks opvallend origineel. Als alle expressionisten of neo-realisten zuiver doelstellend aangelegd, zelfbewust en symbolen-zoekend tracht hij ook niet precies begane paden te bewandelen. Het Nederland van het eerste kwart der 20^e eeuw gaf hem met haar havensteden als Rotterdam en Amsterdam genoeg stof om zijn theorie levend te maken of wellicht andersom, zijn ervaringen waren voldoende aanleiding om levende theorie in afstervend leven te blazen. Hoe het ook zij: als kind van de grootstad heeft hij haar in de eerste plaats als verkenningsterrein voor zijn moralistisch schrijverschap gekozen. Zijn menschen maakt hij niet los van hun ‘behuizing’. Dat is Bordewijk eigen. Een straat, een bordeel, een school, een bureel, zij zijn als een individu of als een gemeenschap geworden. Met zijn woning is de mensch eerst volledig. En in dien zin is het Bordewijk niet om de toevalligheid of om de werkmethode te doen, als b.v. het afzonderen van een

[p. 249]

milieu om er een verhaal rond te spinnen, het is integendeel een door de grootstad opgedrongen manier van denken en doen, een met haar wezen samenvallende wet die hij in haar totaalbeeld naar voren brengt.

Ook ‘Bint. Roman van een zender’ en ‘Karakter’ gaan in het najaar-einde over. Zij getuigen van den wil het nieuwe voor te bereiden, met het beursche en het ziekelijke gedaan te maken, te strijden en te overwinnen. Hard als het getijde om ongedierte en zwakheid geen kans te geven, om opnieuw te beginnen met wat gestaald werd.

Déze Bordewijk is een niet geringe veropenbaring.

Met ‘Bint’ zijn we echter nog niet volkomen los van het bizarre woordgebruik, de eigen werkwoordvorming, de onmogelijke eigennamen, de intellectualistische en syncopische uitdrukking, die bij een eerste lezing tegenstaan. Het gevecht met den vorm heeft Bordewijk moeilijk gewild. Maar men went aan zijn manier, men overwint de afwijkingen, omdat men door 's schrijvers scherp, plastiek en verrassend waarnemingsvermogen wordt geboeid.

Men went niet alleen, men gaat zich zelfs thuis gevoelen, wanneer men het opzet doorkijkt. Bordewijk's oog op den mensch van zijn tijd is dat van een Jeroen Bosch. (Hier ook, trekke men niet het besluit dat Bordewijk voor een Bosch zou doorgaan.) In Bint wordt het duidelijk. Deze man, die den moed heeft in een tijd van werkelijk dweepen met het kind vanwege de ouders en het pedagogendom, de school aan tucht en niets dan tucht te onderwerpen, heeft een unicum van een wereldje rond zich geschapen: een leeraarkorps met ijzeren feruul, een school die, door de overheid miskend, materieel op een arsenaal gaat gelijken, een bevolking die nolens volens bedwongen wordt. Maar het resultaat zal zijn: nieuwe menschen die kunnen gehoorzamen, zonder daarom hun persoonlijkheid te verliezen in de massa. De schoonste schepping van Bint is de klas 4 D, bijgenaamd ‘De Hel’. Bij de typeering van deze hel viert Jeroen Bosch hoogtij. Individuen en namen zijn eén grijns, één rauwheid, één vervaarlijkheid, één realiteit, doch de triomf van Bint, de man die ook over lijken gaat om zijn doel te bereiken.

Bordewijk overdrijft, durft aan, wijkt niet. Zijn doel is bereiken, sterke figuren, wilspersoonlijkheden maken, geen geleerden. ‘De jeugd is bezig zich te constitueeren, zegt hij, tot groote groepsverbanden die elken Zondag langs de straten gaan. Zij hebben een gevaarlijken schijn van schoonheid. Het individu gaat in hen onder, maar niet uit gehoorzaamheid. Het individu is mededrager van een collectief machtsvertoon. Het gaat op met de anderen in gelijken wil. En het gaat onder in macht. De groepsverbanden zijn de ontbinding van het individu, omdat het geen gehoorzaamheid leert, maar macht. De mensch mag niet meer massa zijn dan voor de staatsorde noodig is. Hij mag geen leger vormen dan het staatsleger. Al deze Zondagslegers zijn infect. De mensch moet gehoorzaamheid leeren en tucht. Daardoor onderwerpt hij zijn wil en ontdekt hij zijn wil.’

Schrijver is ook hier, zooals in Rood Paleis tegen het para-begrip, (para-schaamte, paradox, para-militarisme, e.d.) tegen al wat woekert op de in ontbinding-zijnde maatschappelijke verhoudingen van den tijd.

Met het meesterschap over zijn techniek geeft ons Bordewijk nu ‘Karakter’. Het zij voorshands aangestipt, dat zijn taal stijl geworden is.

[p. 250]

Het excentrieke en ingewikkelde doet natuurlijk aan. Bordewijk is over het gewilde en gezochte heen, al blijft hij, zooals Vestdijk, lectuur voor geschoolde lezers.

Maar het monsterachtig, weinig varieerbaar, afzichtelijk en afstootend element laat hij niet los. Dat heeft hij nu eenmaal als Leitmotiv genomen. Misschien wel van de Duitschers afgekeken. Zijn hang naar het griezelige en groezelige herinnert zeer aan Jacob Wassermann, waarvan, om voorbeelden te noemen, de Waremme-figuur en rechter Andergast uit ‘Der Fall Mauritius’ niet vreemd zijn aan de creatie van deurwaarder Drevenhaven. Evenmin zet men de vrouwelijke personages van Wassermann uit het hoofd voor het geval van Jfr. Katadreuffe. Met het werk van den mythe-scheppenden Duitscher heeft verder dat van Bordewijk gemeen dat het meer een obsedeerenden dan een atmosferischen indruk laat. Door stelselmatig op het afschrikwekkende, onbehaaglijke en vreesachtige, - hier hebben we de proef op de som hoe zeer Edgar Allan Poe de techniek van den roman heeft beïnvloed, - weer te komen, zet zich in 's lezers voorstelling een angst vast, die beklemt en toch voortstuwt. Daartoe draagt in groote mate nog een geest van ‘uitzonderlijkheid’, van ‘monumentaliteit’ der figuren bij. In ‘Karakter’ zijn vader, moeder, zoon van een meer dan indrukwekkende keiharde koppigheid. De feiten zijn last not least niet minder bij de figuren aangepast.

Een geliefd aanwenden van contrastbeelden heeft Bordewijk een figuur à la Van Schendel ingegeven, nl. Jan Maan, de communist. Jammer dat er niet méer werd van gemaakt. De eenvoudige mensch, en de nuance liggen den schrijver niet. Zijn romans loopen daarom wel mank aan variatie. Zoo ook ‘Karakter’ dat vader en zoon voor een faillietenzaak driemaal plus minus op dezelfde wijze tegenover elkander zet. Gelukkig is de ontknooping zorgvuldig bedekt gehouden en houdt het interessante bij Bordewijk goed vast.

Tegen de monumentaliteit van B's personages pleit ook de werkelijkheid. De opgang van den volksjongen Jacob Willem Katadreuffe tot advocaat-procureur ziet hij te groot. Het komt me voor dat het niet noodzakelijk was deze Jacob Willem met zoo'n ingewikkelde mis-en-scène te omringen. Het geval heeft alzoo veel weg van dat van ‘De ekster op de galg’ van Teirlinck. Hoe is het hierbij allemachtig mogelijk een man op jaren twee van de drie uren spel op een stelling tegen het onbegrip van zijn milieu te laten monologeeren? Hoe geloof kunnen hechten aan het feit dat een helsche verhouding als deze van Jfr. Katadreuffe met Dreverhaven zoo'n engelachtige Jacob Willem oplevert? Het is niet onwaarschijnlijk, neen, maar zoo gauw denkbeeldig.

Er zijn dus heel wat bekende zijden en schaduwkanten aan ‘Karakter’, en toch, het is een sterk, bijna grootsch boek. De kritiek haalt het niet tegenover de prestatie. In het nawoord van Rood Paleis heeft Bordewijk de factoren opgesomd waarin een roman moet kunnen ontbonden worden om als roman te kunnen doorgaan: het zijn drang, fantasie, menschenkunde, feitenkennis, vormbeheersching. De volgorde is niet onwillekeurig opgegeven. Drang vooraan, dan fantasie, dan de meer bekende bestanddeelen. Vóór alles: drang. Dit woord is het parool van den nieuwen tijd. Daarbij behoort (scheppende) fantasie. Het is psychologisch juist. Waar het parool van een verwant auteur en voorganger als Wassermann nog

[p. 251]

bevrijding en zelfkennis was, staat het jongste expressionistisch geslacht voor de schepping van den nieuwen mensch.

Bordewijk heeft met zijn Jacob Willem Katadreuffe het type van den Streber gegeven. Hij heeft hem, naar veredelder opvattingen buiten het arrivisme, de politiek en de vrouw opgebouwd. Het is een open, kuisch, overtuigd, impulsief en sympathiek intransigeant, de antipode van een Julien Sorel, b.v.b., den salon-Streber van verleden eeuw, volkomen vrij van het laaghartige en het gekruip der contemporaine politieke troebelwatervisschers. Jacob Willem Katadreuffe is als een uit de school van Bint: grootgeworden door tuchtiging en zelftucht. Een weg vol glasscherven begaat hij, zonder evennaastelijk medelijden, zonder teeder en verdervend mamaatje, zonder invloedrijk papa. Neen, tusschen een moeder, die hem tot ontwaken en streven door haar oogen dwingt, en een vader, die hem het mes op de keel zet om op die manier aan de menschwording van den zoon ‘mee te werken’.

Deze menschwording is, en dit valt te onderstreepen, niet de communistische. Het is, logisch, deze van de heer-wording. In Rood Paleis beschreef Bordewijk den ondergang van de heeren. Met Jacob Willem stelt hij er een voor zooals hij op zijn voordeeligst in de ook nog kapitalistische maatschappij van de na-oorlog voorkomt: een all-round man.

Deze heer is J.W. Katadreuffe door zijn karakter geworden. Karakter echter is het gedetermineerd worden door een onderpaar dat zelf door een eeuwen oud standen- en geldbegrip werd geteekend. Karakter hebben is slagen. Edoch, het gevolg? Als hij geslaagd is, is binnen in Katadreuffe één droefheid: hij is niet meer in de gemeenschap thuis. De banden met de omgeving bestaan niet. Men zal toegeven, het kon moeilijk. Primo, het kon niet door het onmogelijk geval der ouders, secundo, door het blinde streven van den zoon. Het is echter zóó en aanvaardbaar: het is ledig in en rondom Katadreuffe.

Bordewijk heeft van Katadreuffe een prachtig karakter gemaakt, waarvoor de toekomst echter niet min of niet meer een fiasco is gebleken; iemand, die maatschappelijk geslaagd, toch failleert, want liefde, vriendschap en kameraadschap zijn hem ontvloden.

Het ‘karakter’ is voor Bordewijk, ondanks het eerlijkste willen, een tweesnijdend iets. Het is een blinde kracht, waar het op drift slaat. Het weet tenslotte geen maat, geen raad. Het wordt een ontbindende macht.

De schrijver aarzelt niet voor het fiasco van een streven de maatschappij van het huidig oogenblik verantwoordelijk te stellen. Hij heeft daarom de figuur van Dreverhaven gekozen. Een mengsel van huichelarij, bloedzuigerij en immoralisme, een menschelijke spin, een onmensch tout court. Deze onmensch werkt aan den opgang van den Streber mee en maakt carrière-menschen. Bordewijk wil nog dat Katadreuffe tot inzicht komt. De werkelijkheid leert het ons echter anders. De carrière-maatschappij is niet anders dan de creatie van ongebonden daadmenschen, van de almachtige heeren, de a-humane heerschers en geldhonden. In dienst van zulke maatschappij staan de menschen met karakter wanneer zij blind blijven. Zulke maatschappij misbruikt.

Onrechtstreeks belicht Bordewijk aldus zijn voorstelling van een nieuwe gemeenschap. Hij veroordeelt Katadreuffe niet. Hij maakt van een wilspersoonlijkheid den speelbal van onwaardige (kapitalistische) levens-

[p. 252]

opvattingen. Karakters als dat van Katadreuffe eischt echter de nieuwe gemeenschap op. Voor deze laatste helt Bordewijk niet per se naar de communistische, althans niet naar deze van Jan Maan. Maar het is zeker dat hij voor de komende geslachten beroep doet op de persoonlijkheidsontwikkeling, echter binnen het raam van een humane samenhoorigheid.

Het mag niemand ontgaan dat met Bordewijk een krachtig kunstenaar aan het woord is.

Paul DE VREE