Vormen. Jaargang 3

Essay

Rolland de Reneville: L'expérience poétique. Gallimard, Parijs.

De jonge dichter en criticus Rolland de Renéville behoort tot dezen die, naar het voorbeeld van Novalis, Nerval, Poe, Baudelaire, Rimbaud, Mallarmé, voor de poëzie de waarde van een kennismethode opvorderen. Al de motieven van de geschapen wereld zijn voor hem als het ware de woorden van een groot poëem dat door het Absolute werd gedacht. De dichter nu, formuleert zijn droom, op de wijze waarop het Absolute ons droomt. Er is een analogisch verband tusschen de wetten die de poëtische activiteit beheerschen en de beweging van het goddelijk bewustzijn waaruit de werelden ontstaan. Hoe bewijst de auteur dit? In het

[p. 124]

verschijnsel der inspiratie onderscheidt hij twee methodes die de menschelijke geest kan aanwenden om de eenmaking van de verschillende zones van den geest te verwezenlijken en hem aldus de totaliteit van zijn kracht te geven: de eerste tracht het bewustzijnscentrum te vernietigen ten voordeele van de grenzelooze uitgestrektheid van den geest; (tot het uiterste doorgedreven: de surrealistische methode). De tweede breidt, door een uiterste aandacht, het bewustzijn uit, zoodat het onbewustzijn trapsgewijze verdwijnt, en de geest naar een absoluut bewustzijn streeft; (type: Poe, Mallarmé, Valéry). Door de inspiratie streeft de geest dus naar een staat van volheid en volmaaktheid, zoodat hij het beeld wordt van het bewustzijn dat aan de wereld het aanzijn gaf. - In het tweede hoofdstuk wordt het woord beschouwd als zijnde de zinnelijke vorm van de idee, vorm door het eengemaakte bewustzijn tot object genomen, zoodat de geest zich een grens kan scheppen en zichzelf kan kennen. De oudste menschelijke tradities leeren ons dat de cosmos uit het goddelijke Woord ontstond. Men kan een analogisch verband onderstellen tusschen de daad van het menschelijk bewustzijn als het een woord formuleert en de daad van het universeel bewustzijn op het oogenblik dat dit het woord uitspreekt waaruit de wereld wordt. - In hoofdstuk III meent de auteur in het processus der dichterlijke beeldspraak de rhytmische beweging te onderscheiden van het ontstaan en verzwinden van de cosmos, waarop de oude cosmogenische stelsels zinspeelden, (de Vedas en de Kaballa) en die slechts de interpretatie zijn van het verschijnsel van leven en dood. - In de eindfaze van de poëtische ervaring streeft het bewustzijn van den dichter naar het vernietigen van alle grenzen tusschen zich en zijn wereld, om te komen tot een nevelige kennis, waarin de tegenstellingen opgeheven worden. Deze faze herinnert aan het moment der cosmische evolutie, waarop de werelden, herwonnen door de macht die ze schiep, de plaats zullen ruimen voor den Nacht. Dit hoofdstuk ‘Le sens de la nuit’ is van groot nut voor het grondiger begrijpen van dichters als Novalis, De Nerval, Mallarmé, - De analyse van de verschillende fazen der poëtische ervaring leidt tot de erkenning van een analogisch verband tusschen de beweging dezer poëtische ervaring en deze van het goddelijk bewustzijn, zoodat hun respectievelijke realiteiten één enkele schijnen uit te maken. Er is ook een gelijkenis tusschen het object, door het universeel bewustzijn geschapen, nl. de door de zinnen waarneembare wereld en het object door den dichter voortgebracht. De mythos die de dichter schept is een beeld van het universum en weerspiegelt het bewustzijn van den dichter, zooals het universum dit van zijn schepper. In het poëtisch ervaren bekomt het menschelijk bewustzijn, door de inspiratie vergroot, de totaliteit van zijn macht en vereenzelvigt het zich met een oneindige en mysterieuze macht. De dichter voelt zich niet meer gescheiden van de wereld, die hij ervaart als een symbool, een mythos, die zijn eigen mythos wordt en die hij uitbeeldt met metoforen. Zijn bewustzijn beweegt zich in een eeuwig heden en vereenzelvigt de subjectieve realiteiten met de objectieve.

Aan den grond der poëtische activiteit erkent Rolland de Renéville dus een in werking gestelde metaphysische zin. In zijn boek dat getuigt van een doordringende intelligentie en een diep inzicht in de poëzie, herneemt, groepeert en synthetiseert hij de fragmentarische boodschappen welke verspreid liggen over den tijd en de dichtwerken. Eens te meer

[p. 125]

blijkt hier hoe belangrijk in deze zaak de bijdrage is der Romantiek, wier groote dichters tevens theoretici der poëzie waren.

Ondanks het werkelijk gevaar dat er ligt in het overschatten van de poëzie voor wie van haar uitsluitend de oplossing van het probleem van het leven eischen, gevaar waarop J. Maritain in zijn essay ‘Les frontière de la poésie’ heeft gewezen, blijft het een feit dat de poëzie meer is dan een spel van het intellect of een dankbaar middel voor hartsontboezemingen.

René VERBEECK.

Paul Valery: Introduction à la Poétique. - Gallimard, Paris.

Zooals men weet bekleedt Paul Valéry in het Collège de France den nieuw gestichten leerstoel voor de Poëtiek. Hier krijgen wij nu de eerste les, die hij gaf in December 1937 en die het algemeen begrip van het kunstwerk aan een summier onderzoek onderwerpt. Valéry liet er als inleiding een stuk aan voorafgaan dat hij vroeger schreef en waarin hij een cursus der Poëtiek verantwoordt. De geschiedenis der letterkunde heeft een groote uitbreiding genomen en beschikt over talrijke leerstoelen, maar de geestelijke activiteit, die de kunstwerken voortbrengt, wordt maar al te zelden bestudeerd en dan nog meestal toevallig en met onvoldoende nauwkeurigheid. De naam ‘Poëtiek’ schijnt Valéry het best geschikt om de theorie aan te duiden die hij zich voorneemt af te leiden uit de talrijke problemen en de uitgebreide stof der literatuur. De Poëtiek wordt hier niet opgevat als de naam voor een stel regels en aesthetische voorschriften betreffende de poëzie, maar wel in den etymologischen zin: als de naam voor al wat betrekking heeft tot de schepping en de compositie van kunstwerken, waarvan de taal én de zelfstandigheid én het middel is. Verre van de geschiedenis der Letterkunde te willen verdringen, ziet Valéry in de Poëtiek een middel om aan deze geschiedenis een inleiding, een zin en een doel te geven. - Deze bladzijden hebben al de verdiensten van Valéry's streng logisch proza. Zij getuigen van den drang die den auteur bezielt om alles van den aanvang af opnieuw te denken. Al de gemakkelijke, conventioneele begrippen worden over boord gegooid en geen woord wordt gebruikt, waarvan niet eerst de inhoud opnieuw werd bepaald.

René VERBEECK.

Roger Secretain: Destins du poète. - Rieder, Parijs. 5 Fr. fr.

Onder dezen titel heeft de auteur enkele essay's gebundeld: L'esprit du temps, Visages du poète (over Rilke, Amiel, Péguy, Alain-Fournier), Notes sur Montherlant, Nostalgie du génie, waaronder het eerstvermelde wel het voornaamste is. De voornaamste bekommernis van den auteur is een diagnose op te maken van het kwaad waaraan de moderne mensch lijdt. Betreffende het lot en de bestemming der poëzie stelt hij enkele essentieele vragen, waarop hij niet steeds een duidelijk en beslist antwoord geeft, doch die hij telkens zóó uitdiept, dat zij de waarde van levenskwesties krijgen. Want ook voor R. Secrétain is de poëzie, de lyrische beweging, de kracht die den mensch zijn verloren eenheid kan teruggeven. De poëzie alleen, zegt hij, kan de ondraaglijkste tegenstellingen verzoenen, het paradoxale leven verantwoorden, den mensch

[p. 126]

in harmonie brengen met de natuur, met de andere menschen, met zichzelf. De groote kwaal waaraan de huidige mensch lijdt is het asynchronische dat hij ervaart tusschen het rhytme van zijn leven en dat van den tijd. Er is een onrust in den mensch gekomen, de tijd stroomt voorbij, leeg aan levende substantie, maar zwaar van angst en dreiging. Het leven heeft zijn smaak verloren, het heden ligt niet meer in ons bereik. Aan den anderen kant overweegt een heftig streven naar objectiviteit, naar het bereiken van iets positiefs, naar de voldoening van onmiddellijke behoeften. De introspectie gaat achteruit. Het particulier idealisme wordt verdrongen door een collectieve mystiek. Overal wordt het individu tot overgave gedwongen. Een enorme belustheid op materieele dingen heeft het natuurgenot vervangen. De stilte bestaat niet meer. De mensch als individu lijdt minder onder den uiterlijken drang (die hem nieuwe krachten kan schenken), dan wel innerlijk: de aarzelingen putten hem uit, misverstanden moeten bekampt worden, drama's vermeden, een valsche gemoedsrust onderhouden. De groote verantwoordelijke voor deze moderne onrust, voor den angst van den mensch voor de toekomst en voor de bestemming die de moderne profeten hem meenen te moeten voorzeggen en desnoods aanwijzen, voor de onbekwaamheid tot kiezen, is volgens den auteur: Nietzsche. Deze heeft hartstochtelijk onze goden verbrijzeld, het discrediet geworpen op logica, wetenschap, deugd, geloof. De Nietzschiaansche hartstocht, die voor de sterken bestemd was, heeft ook de zwakken aangetast. - In het hoofdstuk ‘Les voix de la Terre’ onderzoekt de auteur de positie van den dichter, die door de sociale machten van het oogenblik wordt opgevorderd, (Gide's overgang tot het communisme, Jean Cassou's vereenzelviging van Poëzie en Revolutie), en verwerpt hij de stelling als zou de poëzie ondergeschikt moeten zijn aan het verlangen naar een nieuwe maatschappij. Het echte leven is persoonlijk; zelfs ervaren in gemeenschap, is het leven eenzaam en het individu een gesloten wereld in de maatschappij, als men deze ten minste nog wil beschouwen als een geheel van individueele levens, met al wat elk van hen aan onschendbare waarden bezit. De innerlijke ervaring van ieder wezen blijft onbegrepen, onbekend door de samenleving, wier waardeering, zegt de auteur, zich onvermijdelijk herleidt tot abstracties en statistieken. De proletarische of fascistische kunst, die haar bezieling put in de onderwerping van het individu aan de groep, verwaarloost een belangrijk deel, het belangrijkste deel van de menschelijke waarheid.

Een boek boeiend door zijn actualiteit. Wat wijdloopig van stijl, weinig synthetisch, maar rijk aan nuanceeringen. De huidige atmosfeer, het geestelijk klimaat van onze dagen wordt hier door een als het ware ‘sensorische’ geest aangevoeld en geformuleerd. Een waardevol getuigenis voor de lyriek die thans zoozeer in het gedrang komt.

René VERBEECK.