Vormen. Jaargang 3

Essay

Mr. J.J. Wijnstroom: René de Clercq. Bussum, Uitg. Van Dishoeck, 1938. (146 blz.)

Mr. J.J. Wijnstroom is zoowat de secondant van René de Clercq geworden; hij heeft de jongste jaren de in beperkte oplage door hem persoonlijk bezorgde ‘Nagelaten Gedichten’ en ‘Overgebleven gedichten’ toegezonden aan allen die - zoo noemde hij het ongeveer - het wel meenen met Dietschland.

Dit nieuw, ruimer opgevatte, boek praat vlot en onderhoudend over wat men met een classieke formule ‘leven en werk’ van een schrijver noemt, een mengsel van biografische gegevens en uiteraard vlakke beschouwingen over het eigenlijk letterkundig werk. Dit laatste verdeelt Wijnstroom in een jeugdperiode met lyriek en lyrische epiek, een overgangstijd met de minder bewogen, strakkere en hardere Toortsen, Uit de diepten, De zware kroon, Harmen Riels, en ten slotte een rijpe periode die met het activisme

[p. 81]

inzet. De twee derden van het boek zijn gewijd aan dezen rijpen tijd, waarin naast strijd- en liefdeliederen epische gedichten, een roman, een bundel novellen, drie treurspelen en een ontwerp van een zgn. Faust-Luther-roman ontstonden.

Weinig oorspronkelijk en zonder veel belang zijn doorgaans de bladzijden die Wijnstroom aan de letterkundige productie van de Clercq wijdt, en ook de figuur van dezen hartstochtelijken mensch vermag hij niet met vaste hand te teekenen. Misschien bedoelde hij dat ook niet en stelde hij zich eenvoudig ten plicht, dank zij den jarenlangen vertrouwelijken omgang met den dichter, diens werk uit de laatste periode toe te lichten door middel van persoonlijke herinneringen, mededeelingen, brieven, onuitgegeven stukken, enz. In dit opzicht bevat het boek enkele lezenswaardige aanteekeningen over de Clercq's overgang tot het activisme, het ontstaan en de beteekenis van sommige Rialiederen, de belangrijke plaats die de muziek omstreeks 1920 in zijn leven inneemt, de drie bijbelsche treurspelen, een ontworpen activistendrama (met den driehoek: Van Cauwelaert, Borms, de Clercq) en den Faust-Luther-roman, waarvan al het een en ander geschreven was, toen de dood den onvermoeibare strijder verraste. Het dient gezegd dat dit nieuw materiaal ongetwijfeld tot een beter begrip van den dichter bijdragen zal.

R.F. LISSENS.

Jacques Riviere. - ‘Rimbaud’ - Emile-Paul frères, Paris. 18 fr. Fr.

De herdruk van dit uitvoerig essay over Rimbaud, dat in 1930 op een beperkte oplage verscheen, komt zeer gelegen, nu een heropflakkering van de belangstelling in het geval Rimbaud waar te nemen is, in Frankrijk vooral.

Voor Rivière is de sleutel van Rimbaud's oeuvre de onschuldsidee, die hij in gansch het werk naspeurt. Daar Rimbaud geen filosoof is en volstrekt ongeschikt is tot het abstracte denken, kan men uit zijn werk geen filosofisch stelsel aflezen, zelfs niet een abstracte beschrijving van het begrip onschuld releveeren. Men kan het werk van Rimbaud niet bestudeeren volgens de gewone methodes. Een analyse is onmogelijk. Men moet het werk betasten, in elk deel trachten de onschuld te herkennen. Het is samengesteld uit motieven die lijken op muzikale thema's. Groepen van beelden die bij poozen weerkomen en elkaar verdrijven. Elk dier facetten moet met doordringende aandacht beschouwd worden om er een beeld in te vinden der onschuld die aan het totale werk immanent is. Deze eenvoudige methode kan Rivière echter niet volhouden tot het einde. Want Rimbaud evolueert stilaan van een zuivere poëtische en beeldende voorstelling naar een meer en meer nauwkeurige en tekstueele uitdrukking van zijn onschuld. De laatste gedichten van ‘Une saison en enfer’ eischen een gedetailleerde en abstracte analyse.

[p. 82]

Laten wij in groote lijnen het betoog van Rivière hier schetsen.

De eerste gedichten van R. zijn een negatief beeld van zijn onschuld. Zijn haat, woede, gevoelloosheid, wraaklust, zijn manie om steeds de menschen en de wereld uit te beelden met al hun tekortkomingen zijn niet toe te schrijven aan een bohême-geest, die hier wel zou aarden moest alles naar zijn zin geschikt zijn. Rimbaud's verzet komt van dieper. Hij verwerpt alles en bloc, aanvaardt noch kent ideale fundamenten. Het is een metaphysisch verzet, de walg van een wonderlijk ongeschonden gebleven wezen voor ons aanpassingsvermogen aan de ellende, voor onze vriendschap met de smart, voor het lage gemak waarmee wij leven.

In de ‘Illuminations’ slaagt de onschuldsidee er in zich bijna gansch zuiver en onmiddellijk te vertolken. Opvallend is de keuze van beelden en motieven die een afglans, de sensatie van de idee geven: artificieele materialen, onverderfelijke, koude, zuivere, zijige elementen; motieven aan de wetenschap ontleend: ze zijn naakt, kleurloos, wreed. In de wetenschap is alles zuiver, nieuw, schril, scherp. De wetenschap heeft de onmenschelijke zuiverheid, den harden glans van de maagdelijkheid, deze antithese van het leven. In den gang der wetenschap openbaart zich de onverschilligheid, het voortdurend aanranden, de wreedheid welke eigen is aan het ongeschonden wezen, den jongen daemon die met elk gebaar, zonder het te willen, beleedigt en breekt. De enorme, monsterachtige motieven van R. treden niet uit het gewone door een misvorming, maar door de volstrekte integriteit van hun organen. Ze parodieeren de normale vormen niet, maar brengen ze tot hun hoogste voltooiing, ze zijn een soort van supplementaire werkelijkheid, een gezondheid van een andere orde. R. beoogt er geen literaire effecten mee, hij tracht niet iets te maken dat hem overtreft. Integendeel zijn reuzen zijn voor hem beelden die de overvolheid uitdrukken van zijn onschuldige ziel. En dan is er het motief van het eenzaam wezen, dat van een ander ras is, zonder functie, zonder verband met de menschheid. In ‘Une saison en enfer’ krijgt het thema der eenzaamheid onder de menschen een nieuwe kracht: R. is van ons gescheiden op constitutioneele wijze. Hij is heiden, stamt van vóór de verlossing, van vóór de zonde. Hij leeft niet, zooals wij in een staat van verval. De onschuld manifesteert zich niet meer door de symbolen, maar rechtstreeks in een weliswaar grillige, doch volmaakte logica. Het leven is voor R. de hel. De hel is voor hem niet de plaats waar de zonde gestraft wordt, maar de gruwel onschuldig neergeworpen te zijn, midden in de zonde. Vandaar het onvermogen zich aan de wereld, het leven aan te passen en het voortdurend pogen om aan de beschaving te ontsnappen en Europa vaarwel te zeggen. Geleidelijk maakt hij zich los van het motief der hel en gaat op zoek naar een staat waar de onschuld opnieuw mogelijk zou zijn. En op het einde van het dichtwerk is deze zekerheid voor de ziel verworven: dat er ergens een verblijfplaats voor de onschuld bestaat, een paradijselijke staat en dat hij er slechts van gescheiden is door de jaren die hij nog te leven heeft.

[p. 83]

De onschuldsidee verklaart gansch het oeuvre van Rimbaud. Zij verklaart meteen zijn vreemde, plotse poëtische dood. De reden van dat plotse zwijgen moeten wij niet zoeken in het biografische, maar in de natuur van zijn werk zelf. Schrijven was voor Rimbaud slechts een middel om zich te bevrijden van het wonderlijke kwaad waardoor hij was aangetast. Hij slaagde er in het wezen van dat kwaad te ontdekken en het geneesmiddel dat hem voor eeuwig zou genezen. Van dit oogenblik af kan de literatuur voor hem geen zin meer hebben.

De zekerheid van zijn toekomstige verlossing is ongetwijfeld niet de eenige reden van Rimbaud's verzaken aan de poëzie, omdat de onschuldsidee niet uitsluitend de inhoud is van zijn werk. In het tweede deel van zijn essay tracht Rivière te bepalen wat Rimbaud's oeuvre van de buitenwereld heeft opgenomen en vast te stellen welke soort van realiteit het bevat. Gansch het werk is naar een object georiënteerd, naar een element buiten den auteur, iets waarover hij geen inlichtingen kan verschaffen en dat hij met alle mogelijke middelen moet trachten te vatten en vast te houden. Omtrent den aard van het object is Rimbaud onwetend: vandaar de onsamenhangende taal. Zijn werk is een document dat moet ontcijferd worden. In de ‘Illuminations’ domineert de bekommernis om het gezichtsbeeld te verdeelen, te ontwrichten. Alles wordt gebroken, gedissocieerd, het contact verdwijnt, gapingen ontstaan, een geheimzinnige leegte vloeit tusschen de dingen, dreigt de dingen ten slotte te verslinden. Onze wereld is bezig te zwichten voor een andere. Wij wonen de paniek, de instorting bij. ‘La fin du monde en avançant’. Dit is het mysterieuse object van de Illuminations.

De aesthetische comentators van Rimbaud, zien in zijn visionaire poëzie slechts een literaire bedrijvigheid. Rimbaud zou de werkelijkheid opzettelijk slecht gezien hebben. Om deze stelling te verwerpen bewijst Rivière dan de objectiviteit van Rimbaud's visioenen, waardoor niet wordt bedoeld dat er een van onze wereld verschillend object bestaat dat met die visioenen correspondeert, ook niet dat deze laatste rechtstreeks de andere wereld voorstellen, maar wel dat de staat van desorganisatie waarin zij onze wereld laten verschijnen, aan deze wereld niet kunstmatig is toegevoegd, maar dat Rimbaud hem in de wereld heeft gezien. Rivière tracht met nauwkeurigheid te ontdekken door middel van welke technische bizonderheden de stijl van Rimbaud de objectiviteit bewijst van de visioenen die hij uitdrukt. Deze ragfijne stilistische analyse kan niet schematisch weergegeven worden. Ten slotte wijst Rivière er op dat men Rimbaud bezwaarlijk als Christen kan beschouwen. Maar hij is een wondere inleider tot het Christendom, omdat hij alle natuurlijke banden breekt en in ons den nood verwekt naar nieuwe relaties.

RENE VERBEECK.