Vormen. Jaargang 3

[p. 84]

Cultuurgeschiedenis

Jan en Annie Romein: Erflaters van onze Beschaving. - Querido's Uitgevers Mij., Amsterdam. De Nederlandsche Boekhandel, Antwerpen.

De schrijvers van deze bundel biografieën zijn geen onbekenden in Vlaanderen, stellig niet op het gebied van de kultuurgeschiedenis. Erflaters van onze Beschaving heet het boek, dat de schrijver van het zoo pas gebundelde ‘Het onvoltooid verleden’ aan het lezerspubliek voorstelt. De Erflaters zijn de ‘kultuurhelden’ die voor den opbloei zoo kultureel als ekonomisch en politiek van het Nederlandsch volk van beteekenis zijn geweest. Tot in de 16^e eeuw neemt Romein ook Vlaanderen in zijn berekening op, hierdoor beklemtoonend, dat de politieke grenzen bij de wording van de kultuur niet op het eerste plan moeten geschoven worden. Het veto, dat echter voor de latere periode Vlaanderen treft, wordt hierdoor wel in het gedrang gebracht. Te meer waar de schrijvers in hun biografieën zelf zoo herhaaldelijk die eenheid van het kultuurwezen gaan bestempelen. Als in hun studie over Oranje, de schrijvers zelf die ééne scheiding aangeven, die sterk aan het licht treedt, namelijk die tusschen ‘Diets en Waals’, dan zien wij hierin een vaststelling, die hun thesis bedreigt. Bij de behandeling van de figuur Jeroen Bosch, ‘Meester der Duisternis’, worden de schrijvers trouwens voor het probleem geplaatst: Bosch is een Brabander, uit dit gedeelte van Brabant, dat thans bij het Noorden behoort. Hoeveel Vlaamsche elementen hebben zijn groei beinvloed? Wat is in Erasmus langs de heftig bewogen atmosfeer van het Zuiden tot uiting gekomen? En blijft in het kultuurleven van de 17^e eeuwsche figuren die wisselwerking van Dietsche invloeden niet bestaan.

Bij de inleiding reeds zullen de schrijvers het aangeven: hun representatieve figuren zijn resultaten van alle faktoren die in een volk ageeren; zij zijn oorzaak en gevolg, en behooren tevens tot het Europeesche bezit, waarvan de Nederlandsche kultuur (en zeker niet specifiek de Noord-Nederlandsche) een deel is.

Op aantrekkelijke wijze verhalen de auteurs den levensloop van hun helden: Filips van Leiden, de eerste regent, en tevens rechtskundige; Geert Groote, de voorlooper van de devotiebeweging, en als dusdanig de wegbereider van de hervorming; Jeroem Bosch, de schilder; Erasmus, de prediker der rede, de zuiveraar der Christelijke gedachte. Dan Willem van Oranje, de bevrijder, bij wien de eenheid van Vlaanderen en Nederland sterk is aangeduid, evenals bij Marnix van St. Aldegonde, de intellektueel in de politiek (bij Willem van Oranje deze uitspraak, dat de Republiek der Vereenigde Provinciën uit een reeks van vergissingen geboren is! Of wij dan op kultureel gebied die vergissingen moeten bestendigen?). Eindelijk Johan van Oldenbarnevelt en de Vlaamsche wiskundige Simon Stevin Bruggelinck. De biografische

[p. 85]

studies toonen ons deze figuren in hun meest bewogen levensmomenten, verbonden aan al de bewegingen in hun volk: hier treft stellig een zeer objektieve behandeling, waarbij wij alleen enkele algemeene uitlatingen (b.v. bij Anna van Saksen, die ‘evenmin van de wijn als van andere mannen kon afblijven’) als minder gelukt kunnen beschouwen.

Over het geheel een boek, dat ons volk moet versterken in het heilige geloof dat de Nederlandsche kultuur niet zonder vrucht en resultaat dit kontakt met de Europeesche heeft gekend, en in menig geval voor die Europeesche een wegbereider is geweest. Als dusdanig een werk dat mede helpen zal aan het bevestigen van een gezond nationaal Nederlandsch gevoel.

R. VAN ROOSBROECK.

D^r. N. Japikse: De geschiedenis van het huis van Oranje Nassau. II^e dl. - Zuid-Hollandsche Uitgeversmaatschappij, Den Haag. De Nederlandsche Boekhandel, Antwerpen.

Voor enkele maanden mochten wij hier het eerste deel van dit boek aankondigen. Wij onderlijnden toen hoe D^r Japikse in de gelegenheid was gesteld om een omvangrijke dokumentatie van zeer privaten aard te raadplegen, het koninklijk huisarchief, en hoe dus de volledigheid in het bronnenmateriaal den geleerden archivaris in de gelegenheid had gesteld, zeer merkwaardige nieuwe gegevens aan te brengen. Zulks geldt ook voor het tweede deel, handelend over de periode ab ± 1670 tot op dezen dag. Deze periode is, tot op den drempel van de 19^e eeuw, niet de heerlijkste bladzijde uit de Nederlandsche geschiedenis: tijdens dit tijdbestek verliest Nederland het overwicht, dat het tot nog toe op internationaal ekonomisch en politiek gebied had gekend: de strijd tusschen Holland en de andere gewesten komt scherp aan het licht, en mits kleine onderbrekingen blijft dit geschil aan het woord. In deze periode, tot aan de 19^e eeuw, rijst slechts één werkelijke figuur, maar dan ook van groot formaat: Willem III. Men voelt het hoe Japikse dezen vorst, boven zijn vele menschelijke zwakheden heen, in de hoogte heft: stadhouder over de Nederlandsche provinciën, die in een oogenblik van ontreddering in de regentenpolitiek, door zijn standvastigheid en zijn geloof het land van den Franschen greep redt; tevens koning van Engeland, en alhoewel niet steeds met het gewenschte sukses, de mentor en de bezieler van de Europeeshe politiek tegen het imperialistische Frankrijk. Maar na deze verheffing treedt met de stadhouderlooze periode in den aanvang van de 18^e eeuw weer een tijd in, die niet alleen voor de ekonomische, maar tevens voor de politieke en de geestelijke struktuur van de Noordelijke provinciën een werkelijke verstarring heeft aangebracht. Weer zal het een buitenlandsch konflikt zijn - de strijd rond de opvolging in Oostenrijk - en de bedreiging van het Nederlandsche territorium door Frankrijk, die de ijdele regenten wegvaagt en een Oranje, thans uit het huis van Friesland (Willem III had geen kinderen) aan het bewind brengt.

[p. 86]

De nieuwe stadhouder, door de volksmenigte gesteund heeft een groote opdracht: de bevrijding van de regentendiktatuur: in het woord vrijheid klinkt een sterk sociaal-politiek aksent. In deze bevrijding is hij, noch zijn opvolger Willem V geslaagd. Wel neemt het gezag van het Oranjehuis toe, vooral door huwelijkspolitiek, maar de macht van de vorsten zal ook tijdens het consulentschap van hertog van Brunswijck, niet versterkt worden; de oorlog waarin Nederland wordt gemengd, naar aanleiding van den Amerikaaanschen vrijheidsstrijd kwam de onmacht van Nederland bevestigen. Niet alleen naar buiten was het land verzwakt, ook naar binnen kon het vorstelijk huis de eenheid niet herstellen; de revolutionnaire ideologie, rechtstreeks in strijd met het gezag van de hooge burgerij, dat Willem V niet had kunnen vernietigen, wint ook in Nederland veld; het Oranje-huis, met zijn sterke traditie wordt gegrepen tusschen de burgerij en de radikale elementen; voor het stadhouderlijk gezag is geen plaats meer: de ballingschap naar Engeland wordt noodzakelijk. Tijdens deze afwezigheid is de band tusschen de Oranje's en het vaderland echter niet verbroken. In de woelige dagen van de revolutie, van Napoleon groeit de figuur van Willem I, eindelijk in 1814 koning van de Vereenigde Nederlanden. De grootsche figuur van dezen vorst herinnert ons wel Willem III. De 19^e eeuw is niet zonder stormen voor het Oranjehuis vergaan: de vervroegde troonafstand van Willem I, het spoedige afsterven van Willem II nadat de belangrijke grondswetsherziening was beslist, ten slotte Willem III, en waar de erfprins in 1879 overleden was, het regentschap van koningin Emma, dat eerst in 1898 door de troonbestijging van koningin Wilhelmina werd afgesloten! En zoo brengt ons de schrijver, in zijn aantrekkelijken verteltrant tot bij de bewogen dagen voor het Oranjehuis: het huwelijk van prinses Juliana.

Terecht vestigt de schrijver de aandacht op het feit, dat de gehechtheid van dit vorstelijk huis aan het Nederlandsche volk niet alleen blijkt uit het optreden van de vorsten zelf, maar tevens uit de voortdurende bezorgdheid, waarvan alle leden van de dynastie steeds hebben blijk gegeven.

Het boek van D^r. Japikse, alhoewel als hoogere wetenschappelijke vulgarisatie bedoeld, voor ruimen kring dus bestemd, brengt menig ongekend detail uit het leven van het Nederlandsch huis, dat juist hierdoor dichter weer bij zijn volk is getreden.

Het boek is bovendien prachtig geillustreerd, wat de aantrekkelijkheid ervan stellig verhoogt. Ook voor het Zuiden zal dit prachtige werk in menige boekerij een welkome gast zijn.

R. VAN ROOSBROECK.