Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. Deel VIII, II. De provincie Limburg (Meerloo-Zwalmen)

Valkenburg.

a. Scherven van vroeg-Germaansch aardewerk, in deze gemeente gevonden, berusten in het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden.

b 1. grendelpoort. Gebouw (XIV, hersteld XVII a) van mergelsteen, bestaande uit een middendeel, waarin een door een spitsboog overspannen doorgang, en twee flankeerende rondeelen. Boven den boog, zoowel aan de stads- als aan de veldzijde, een spitsbogig beeld-nisje tusschen twee vensteropeningen. Te weerszijden van den doorgang een spitsbogige nis.

In den boog de gleuf van een valhek. De verdieping diende weleer als wapenkamer. Naar het Z.O. sluit een stuk ringmuur van het slot aan.

[p. 487]

2. birkelpoort. Mergelsteenen gebouw (XIV, in 1416 van een valbrug voorzien). Aan de oostelijke of veldzijde een tot boven toe opgaande spitsboognis, waarin de eveneens door een spitsboog overdekte ingang en, hierboven, een beeldnisje tusschen twee rechthoekige vensteropeningen. De stadszijde vertoont niet zulk een spaarnis. De doorgang is met een tongewelf overkluisd. In den N.W. hoek overblijfselen van een ronden traptoren in de dikte van den muur.

3. Ten N. van deze poort eenige fragmenten van den walmuur (XIV-XV). Ook noordelijk van de Grendelpoort, in den tuin der pastorie, een stuk van den walmuur met spaarnissen (eene hiervan is opengebroken), een ronden en een vierkanten toren.

4. het slot (‘De ruïne’). Bouwvallen eener in 1040 voor het eerst vermelde, op een heuvel gelegen burcht, in 1122 ontmanteld, daarna weder versterkt, tot 1214 in het bezit van heeren uit het geslacht van Heinsberg, vervolgens van een jonger tak der Limburgsche hertogen, in 1329 door de Brabanters grootendeels geslecht, kort hierop herbouwd, in 1465 door de Luikenaren geteisterd, na 1568 beurtelings in handen der Spaanschen en der Staatschen, in 1632 door Frederik Hendrik veroverd, in 1635 door de Spaanschen, in 1644 gebombardeerd door de Staatschen, waarna het kasteel wederom voor een deel werd gesloopt, in 1648 herbouwd, in 1672 door de Franschen bezet en toen door de Staatschen bestormd, die het in de lucht lieten springen. Sedert 1922 worden de bouwvallen (eigendom der Kasteelstichting) geconsolideerd onder leiding van den architect Sprenger. Zij bestaan uit: a. fragmenten van een ringmuur met spaarbogen en weergang (kanteeling nieuw), die een ongeveer ovalen, tot 35 M. hoogte stijgenden heuvel omsloot; overblijfselen van een vierkanten wachttoren aan de westzijde (naar Sibbe toe); aan de stadszijde eenige met tongewelven overdekte kazematten (XVI); overblijfselen van twee halfronde torens (XV) en van een vierkanten toren met

[p. 488]

wenteltrap, alles van mergelsteen; b. de resten van het mergelsteenen hoofdgebouw, n.l. 1. van de ‘wapenzaal’ (XIV d-XV a), een tweebeukige langwerpige ruimte, oorspronkelijk overkluisd met tweemaal vijf kruisribgewelven op spitse muraalbogen; halve muurzuilen; dichtgemetselde vensters; 2. van een vierkanten toren met een tongewelf over de benedenverdieping; 3. van de nagenoeg vierkante kapel (XV B), met overblijfselen van kruisribgewelven op een middenzuil en, in den oosthoek, diagonaal gericht, de 5/10-gesloten absis; tegen den westhoek de z.g. Vrouwenerker (XVI?).

Aan den weg naar Sibbe het nieuwe poortgebouw met een wapen (XVIII d): Valkenburgsche leeuw, afkomstig van het landgoed ‘Palanka’.

In een loods worden eenige bouwfragmenten bewaard, w.o. een teerlingkapiteel en eenige basementen met voetblaadjes (XIII); verder steenen en ijzeren kogels, een haakbus, een aantal kruikjes.

Een stuk vloer van verglaasde tegels is in 1924 blootgelegd.

c. In den zijwand van de in 1919 vernieuwde sluis, waar de Geul zich splitst, een gedenksteen, behoorende bij de oude sluis, waarop een cartouche met een opschrift betreffende een vernieuwing in 1754.

e. De r.k. kerk (HH. Nicolaas en Barbara) is ter plaatse eener kapel (1228) gesticht na de afscheiding (1281) der parochie Valkenburg van de moederkerk te Schin-op-Geul. Zij is in 1891 en 1904 vv. hersteld en aanmerkelijk vergroot onder leiding van dr. P.J.H. Cuypers. De geheel van mergelsteen opgetrokken kerk bestaat thans uit: een westtoren (± 1250) van twee geledingen met een westelijk voorgebouwd portaal (1891), te weerszijden waarvan zich eveneens moderne kapellen bevinden; een driebeukig schip (XIV) met slechts weinig verhoogden middenbeuk en drie traveeën diep, van

[p. 489]

welke reeds de tweede travee de kruising vertegenwoordigt; een dwarspand (XVb, in 1904 uitgelegd en aan de noord- en de zuidzijde met twee zijden van den zeshoek gesloten) met een 3/6, resp. 6/10-gesloten absis tegen den oostwand der uitgelegde zuid- en noordarmen; een driebeukige oostwaartsche verlenging (1904) van één travee ter plaatse van een koor (XIXa), dat het oude (XV) verving; een koor van twee traveeën (modern) met een 5/10-gesloten polygoon; ten Z. hiervan een moderne sacristie met op het koor geopende verdieping (zangkoor) en met traptoren. Zadeldak doorgetrokken over de zijbeuken van het schip. De toren heeft gedrukt-spitsbogige galmgaten met omloopend rondstaafprofiel. Op den toren een achtkante spits met weerhaan (± 1800). Inwendig pijlers gevormd door vier halve-zuilen, waartusschen schalken, alles met lijstkapiteelen. Boven de scheispitsbogen spaarvelden, eveneens spitsbogig. Netgewelf over de kruising, overigens kruisribgewelven, ook in den toren, die door een hoogen spitsboog gemeenschap heeft met het schip. De kerk bezit:

Eiken banken (XIXa).

Houten beelden: Marianum (XVI, gerestaureerd, sikkel toegevoegd); H. Nicolaas (?) en H. Barbara (beide XVIIIa); corpus (± 1500) van een Kruisbeeld.

Muurschildering: H. Drievuldigheid (± 1600, hersteld in 1884) in een spaarveld boven een noordelijken scheiboog.

Schilderijen: beweening van Christus (XVI A, paneel, naar de bekende compositie uit de school van Brugge; bijgeschilderd); H. Anna (XVIIB, paneel).

Zilverwerk: vergulde monstrans (XVI, voet en top vernieuwd), vergulde ciborie (1718, Maastrichtsche keur); vergulden en gedreven miskelk (1627) met alliantiewapen; miskelk (XVIIId).

Twee wassen reliefs (XVIII) met relieken.

Tinnen doopbekken en pyxis, en koperen bel (1799-1800), gebezigd in de groeve.

[p. 490]

Twee geborduurde mis-stellen (1720); twee dalmatieken (XVId); een kazuifel (XVII).

Vier koperen kandelaars (XVIII d).

Gesneden eiken expositietroon (XVII b).

Twee klokken, in 1837 gegoten door J.B.N. en F.A. Gaulard te Tongeren.

Ten N. van het koor een heiligenbeeld (XVII?): H. Nicolaas (of H. Donatus?).

Aan de Groote straat geeft een poortje (XVIII) met een beeldnisje toegang tot het terrein der kerk.

g 1. Groote straat. Voormalig huis De Guasco. Twee nagenoeg haaks op elkaar staande vleugels, waarvan een (XVII) met den zijgevel naar de straat gewend. Deze gevel heeft een in- en uitgezwenkten top. Kroonlijst. Ankers. De bij de ontmoeting der vleugels staande toren afgebroken.

2. Groote straat 26 (Hotel de l'Empereur). Oorspronkelijk met het naast liggende huis van Corriaux één geheel, bestaande uit twee haaks op elkaar staande vleugels. Het noordelijk gedeelte heeft nog de oude kroonlijst (XVII A), halve kruiskozijnen, en, in den naar de kerk gewenden baksteenen gevel, talrijke bergsteenen banden. Ankers. Het andere gedeelte is verhoogd. Rondboogpoort met pilasters en sluitsteen: drie hoorns (wapen-van Goor) en 1687. Torentje XIXa afgebroken.

3. Groote straat naast nr. 26. In het huis van Corriaux een aantal haardsteentjes met den piroen van Luik, tusschen het keizerlijk en het bisschoppelijk wapen en met het opschrift: L G 1781.

4. Gosewijnstraat. Huis Quaedvlieg (XVII). Aan de tuinzijde een in- en uitgezwenkte topgevel met voluten en twee horizontale lijsten, benedendeel gewit. Sierankers. Met hardsteen omlijste vensters.

5. Muntstraat 5. Gevelsteen met Latijnsch tijdvers: 1676.

6. Plenkert. Achter het huis van mevrouw Diepen tegen

[p. 491]

den rotswand een bergsteenen poort met bekroning en versiering (XVIIIa) en twee beelden: Liefde en Hoop, een en ander van elders naar hier overgebracht.

7. Pelerinstraat. Het huis de halder is een mergelsteenen gebouw (XVII), thans bestaande uit een breed westelijk en een smaller en lager oostelijk gedeelte, in elkaars verlengde gelegen, met een vierkanten toren in den zuidelijken der inspringende hoeken. Elk der beide gedeelten heeft een pannendak tusschen puntgevels, de toren een ingesnoerde leien spits met windvaan (XVII). In het westelijk gedeelte kruiskozijnen, in het oostelijke vensteromlijstingen (XVIIIB). Inwendig: in drie kamers een marmeren schoorsteen met stucversiering (XVIIId) erboven; in een kamer een nis met dergelijke versiering.

8. Stationsstraat naast nr. 1. Rondboogpoort met flankeerende pilasters, blokwerk en hoofdgestel. Cartouche: 1629.

9. ‘De Fransche molen’, een watermolen aan het einde der Lindenlaan, oorspronkelijk twee mergelsteenen gebouwen, aan beide oevers van een Geularm gelegen, en dienende als run- en olieslag-, thans korenmolen, heeft een gevelsteen: 1735 (het gedeelte op den rechteroever ten deele ouder: XVII?).

10. Aan de Plenkert een granieten molensteen, afkomstig van den in 1819 gestichten, in 1851 opgeheven, kruitmolen ‘Prins Hendrik der Nederlanden’.

h. De oude schutterij bezit een zilveren gekroonden vogel met vergulde bek en oogen en met de wapens-Pesters en -van Til; negen-en-twintig zilveren platen (1717 en v.v.).

De jonge schutterij bezit een zilveren gekroonden vogel (1656 en 1683 op de vleugels) met schildje (1774) en een ketting met acht-en-twintig zilveren platen (1664 en v.v.), waaronder enkele gemerkt D.B. (De Beef).

Een dergelijke vogel bevindt zich in het museum van het

[p. 492]

Geschied- en Oudheidkundig Genootschap te Maastricht.

In Hotel de l'Empereur (zie g 2) hangt een schilderij (XVIIa, beschadigd) met een gezicht op Valkenburg en het slot.

De Catacombenstichting bewaart eenige uitgeholde boomstammen (lijkkisten) (X), gevonden bij de parochiekerk van Sittard.