Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. Deel VIII, II. De provincie Limburg (Meerloo-Zwalmen)

Vaals.

a. Overblijfselen van Romeinsche woningen zitten in den bodem aan den Kelderweg bij de hoeve Mamelis en in den Plattenbembd bij de hoeve Gastmolen te Lemiers.

Holset.

c. Aan den weg naar Lemiers: modern wegkruis op ouden hardsteenen voet (XVIII A).

[p. 477]

e. De r.k. kerk (H. Lambertus), gesticht door Keizer Lotharius III in 1136, gerestaureerd, veranderd en uitgebreid door den architect J. Kayser in 18.., georiënteerd met 12° noordelijke afwijking; bestaat uit: a. een rechthoekig schip (XII?), met gedeelten van het muurwerk opgetrokken van zandsteenblokken in onregelmatig verband; b. een iets smaller rechthoekig koor (XII?) met gedeelten muurwerk als voren; ten O.: c. een sacristie (XIX d); ten W. van het schip: d. een vierkanten toren (XII?, verhoogd midden-XIX, thans dienende tot portaal), waarmede tevens ten N.: e. een kapel (XIX d) in open verbinding is. Het gebouw heeft thans de kenmerken der oudheid ingeboet. Inwendig: vlakke gestucadoorde zoldering; in de koormuren twee vierkante nisjes met gesmeed ijzeren hekdeurtjes (XVI). De kerk bezit:

Twee hardsteenen piscinae (middeleeuwsch?).

Koorbank (XVIII d).

Marmeren doopvont (1673) op marmeren voet (XVIII?).

Houten beelden: twee van den H. Lambertus (XVIII A); H. Genoveva (?, XVIII B); O.L. Vrouw (± 1700); H. Rochus (± 1700); Kruisbeeld (XVIII a) op voet (XVIII d).

Schilderstuk op hout: afneming van het Kruis (XVI b, Nederlandsche school), eigendom onder servituut.

Koperwerk: H. Oliebusje (1621) in een fluweelen zakje met kraalversiering (XVIII?); wijwateremmertje (XVI); drie kleine Kruisbeelden met voet (XVIII); processiekruis (XVIII); altaarschel (XVIII).

Kandelaars: twee kleine (XV), twee (XVI), zeven drievoets (XVII). Twee ziekenlantaarns (± 1700).

Koorkap, drie kazuifels, vier vela, stool, manipel en bursa (XVIII en XIX a).

Missaal (1781) in stempelband (XVIII) met zilverbeslag.

Bidstoel Lodewijk XVI; paramentenkast (XVII); ladetafel Lodewijk XVI.

Twee klokken onderscheidenlijk in 1702 en in 1710

[p. 478]

gegoten door Johannes Franssen; torenuurwerk (1785).

Op het kerkhof: steenen grafkruisen van 1608, 1634, 1644, 1648, 1656, 1660.

g. Nr. 21, schilderachtig boerderijtje, ten deele van zandsteen, ten deele van vakwerk.

Kottesen.

g. De hoeve bellet (XVIII), met vierkant binnenplein, is gebouwd van ruwe gekloofde kiezelige leisteenblokken; in de effen en hooge buitenmuren slechts schietgaten en, vòòr in het midden, de inrijpoort, waarboven, in steen gehouwen, het wapen van Anna Carla Margaretha de Renesse ex Elderen, tusschen twee leeuwen als schildhouders, en met het jaartal 1734 (of 1732). Vrijstaand, buiten de hoeve, een als voren gebouwd bakhuis, waarop het ankerjaartal 1747.

Lemiers.

e 1. De nieuwe r.k. rectoraatskerk (H. Catharina) bezit:

Rouwbord (1783) met wapen van Caspar Johann von Brewer, gen. von Fürth zu Warden und Limers.

Houten Madonnabeeld (XVI a).

Schilderijen: H. Catharina (± 1700); Christus aan het kruis (± 1700).

Gedreven zilveren miskelk (XVIII A).

Koperwerk: twee geprofileerde kandelaars (XV), zes (XVI), zes drievoets (midden-XVII); vier wandblakers met spiegels (XVII B).

Kleine klok (XIV A?) van de Catharinakapel.

2. De kapel (H. Catharina), thans buiten gebruik, georiënteerd met 4° zuidelijke afwijking en opgetrokken van groefsteen, bestaat uit: a. een klein eenbeukig schip (XI? en XVII?) met (op één na vernieuwde) rondboogvenstertjes, inwendig met gestucadoord plafond en een smalle houten galerij

[p. 479]

(XVII?) aan de westzijde; b. een smaller, rechthoekig, oorspronkelijk lager (XI?), later (1648?), verhoogd en van twee kruisribgewelven voorzien koor. Op het zadeldak van het schip, een vierkant met schaliën bekleed klokketorentje (XVII). Het oude muurwerk van gekloofde zandsteenblokken; de koorverhooging en muurherstellinugen van kalksteen; terzijde van het schip een met hardsteen omblokt rondboogdeurtje (XVII?). Op een der kapspanten het jaartal 1683. Door vele herstellingen zijn de kenmerken voor de tijdsbepaling vrij wel uitgewischt. De kapel bevat:

Houten altaartje (XVIII d; gehavend; leuning en galerijtrapje Lodewijk XVI.

Priesterzerk (1719) met kelk en wapen.

Houten altaar-Kruisbeeld (XVIII b, beschadigd).

Resten van wandschilderingen (± 1400): figuren in geschilderde nisvakken.

g. Het kasteel lemiers (XVII) met de hoeve door grachten omgeven, is aangelegd op grondslagen van een ouder, van zandsteen gebouwd kasteel (kelder met schietgaten) en opgetrokken van baksteen, de vensters met hardsteenen kanten en geblokte strekken; kleine binnenplaats met open arcade van drie bogen op twee Renaissancezuilen. Inwendig: houten trap met leuning Lodewijk XV; nis (1750); in den keukenhaard een heugel met grooten waterketel.

De baksteenen slothoeve (1678) heeft een voorfront met middenpoort en geflankeerd door een achthoekigen en een ronden toren, beide met knobbelspits; met natuursteen afgezette deuren en vensters. Kelders met tongewelven, een gedeelte met vier kruisribgewelven op middenpijler.

In het park een deurhek tusschen pijlers met groote voluten (XVIII a); een fontein (1729).

Mamelis.

c. Rood-zandsteenen grenssteen met dubbelen adelaar.

g 1. hof te mamelis, groote baksteenen hoeve; front met

[p. 480]

rondboogdeur (1623); woning (ten deele van 1709) met hardsteenen halve kruisvensters, achtervleugel (1617), ten deele met mergelmuren; uitbouw voor gemakken.

2-3. Nr. 20, gebouwd van vakwerk (1735), nr. 24, van vakwerk (XVIII).

Vaals.

c 1 2. Twee hardsteenen grenssteenen met adelaar, de eene aan de Akerstraat nabij erf nr. 2, de andere nabij den z.g. ‘Vier grenzen-steen’.

3. Natuursteenen obelisk (1792), gelaagd, op teerling en vierkanten sokkel, en met bolvormig topstuk. Ten onrechte ‘Napoleonzuil’ geheeten.

d. De gemeentetoren, van de voormalige parochiekerk (H. Paulus), was sinds omstreeks 1671 tevens kloktoren der toen aan den noordkant er tegen aan gebouwde Nederl. Herv. kerk. Zwaar, geheel vlak, van grove zandsteen en ten deele van kalksteenblokken opgetrokken bouwwerk (XIII?), met een kalksteenen tongewelf en een achthoekige (vernieuwde) houten spits. Menigvuldige veranderingen. Klok, gegoten in 1406.

e 1. De voormalige r.k. kerk (H. Paulus), tegen den tegenwoordigen gemeentetoren van baksteen herbouwd in 1752, is in 1833 met uitzondering van het koor verbouwd en vergroot; na 1892 weer verbouwd tot patronaatsgebouw. Hier wordt nog een klein klokje (1729) bewaard.

2. De r.k. kerk (H. Paulus), gebouwd in 1892, bezit

Gedreven koperen wijwatervat (XVII) met deksel en wandplaat (XVIII).

Houten altaarlezenaar Lodewijk XV.

Gedreven koperen Empire-lichtkroon.

Verguld koperen stratenmonstrans met zilveren oplegsels (1758); verguld zilveren ciborie (XVIII); verguld zilveren miskelk (XVIII).

[p. 481]

Twee paar gegoten koperen drievoetkandeiaars (1658 en XVII B); een paar geprofileerde tinnen kandelaars (XVIII A) en een paar (XVIII d); een koperen ziekenlantaarn (± 1700, beschadigd).

3. De ned. herv. kerk is een, ten N. tot tegen den gemeentetoren van baksteen opgetrokken, rechthoekig gebouw (1671), met halfachthoekige sluiting; hardsteenen sokkel; steunbeeren met voluutvormige natuursteenen dekstukken; rondboogvensters met hardsteenen omlijsting; met hardsteen omkleede deuren met kroonlijsten; langs het dak een eenvoudige hardsteenen kroonlijst. Inwendig overdekt met een houten tongewelf; orgelgalerij aan de zuidzijde. De gemeente bezit:

Preekstoel (XVIII).

Orgel (XVIII B), met uurwerk en wijzerplaat.

Heerenbank met baldakijn (± 1700).

Gedenkbord der familie Meerman (1771).

Zilverwerk: schenkkan met twee bekers (XVIII); kleinen beker; broodschaal (1762); twee schaaltjes; doopbekken (1762).

Kist met ijzerbeslag (XVII).

De pastorie (1717) der Ned. Herv. kerk heeft een ingang met versierde omlijsting; in den kelder een gemetselden bakoven.

4. De evang.-luthersche kerk (1737) is een vrijstaand baksteenen gebouw op achthoekigen grondslag met beurtelings groote en kleine zijvlakken; hardsteenen hoekblokken; met hardsteen omlijste vensters; tentdak. De vensters vormen twee verdiepingen, wegens de inwendige, om acht zuilvormige pijlers op Régence-bogen rustende galerij; de boven-galerijzolderingen vlak, het middendeel der kerk naar den vorm van een flauw gebogen achthoekig kloostergewelf geplafonneerd. De vroeger waarschijnlijk rijke galerijleuningen thans vervangen door beplankingen. De kerk bezit de navol-

[p. 482]

gende eiken meubelen (midden-XVIII), voor het meerendeel arbeid van leden der kunstenaars-familie Couven uit Aken:

Biechtvertrekje.

Preekstoel met baldakijn.

Lezenaar tusschen hekken met deurtjes.

Orgel, met gesneden front, geplaatst tusschen twee kerkpijlers.

Geheel omsloten heerenbank der familie von Clermont; de schuifraampjes bezet met glas-in-lood; twee eenvoudiger omsloten heerenbanken met houten hekwerk (één beschadigd); omsloten heerenbank Lodewijk XV, waarboven beeldjes van den H. Verlosser en van twee engelen; heerenbank Lodewijk XV met wapen (in de bank zes stoelen midden-XVIII).

Vier spreukborden in koperen lijsten (1737).

Wapenbord (XVIII).

Zilverwerk: Avondmaalskan (1736); twee Avondmaalsbekers (1699); huiscommunie-bekertje Lodewijk XV; hostiedoos (1760); eenvoudig hostiedoosje (1704); huiscommuniedoosje (XVIII a); klein doopbekken (XVII B).

Eenvoudig koperen doopbekken (1687).

5. Van de waalsche kerk (XVII), thans deel van een huurkazerne, zijn nog steunbeeren zichtbaar en een stuk van den ontredderden voorgevel met een rond venster; op den nok een (verplaatste) windvaan.

6. Van de mennonieten- of doopsgezinde kerk zijn misschien nog eenige overblijfselen aanwezig in de huurkazerne aan het von Clermontplein nr. 38.

7. In het (nieuwe) redemptoristen-klooster worden bewaard: eenige schilderijen, o.a.: genezing der moeder van den H. Petrus (1656, door N.B. Krieger); Blijde Boodschap (± 1700, in oude lijst); offer van Abraham (XVIII); Maria-Magdalena; een verlucht document op perkament (1758); een oud speeluurwerk (XVIII?) met kerkgezicht in lijst.

[p. 483]

8. In het klooster st. benedictusberg worden eenige schilderijen bewaard, afkomstig uit het Carmelietenklooster in De Kling (gemeente Merkelbeek): H.H. Maurus en Placidius (XVII), H. Franciscus (XVII a, op koper); Verrijzenis (± 1700?, paneel van een drieluik), H. Petrus (± 1700?).

g 1. Van het vroegere buitenhuis ‘an der esch’, nabij Vaals, thans deel uitmakende van het (nieuwe) klooster der Paters Camillianen, bestaat nog een hoofdingang met sierlijke omlijstingen, waarboven een gesmeed ijzeren balcon, en toegang gevende tot een portaal met oude deuren (alles XVIII).

2. Van het uitgebreide bouwcomplex van het klooster en pensionaat Bloemendaal der Dames du Sacré-Coeur, zijn alleen de begane grond en de eerste verdieping der middenrisaliet vrij gave overblijfselen van het voormalige huis blumenthal, 1791-1795 gebouwd voor Johan Arnold von Clermont. Het inwendige door brand verwoest in 1862. Aan een voorterras met twee trappen verheft zich de voorgevelrisaliet, met, beneden, een middendeur en twee vensters; aan de eerste verdieping drie vensters tusschen de opgaande blokpilasters, die de risaliet in drieën verdeelen; doorloopend gesmeed ijzeren balcon langs de vensters der eerste verdieping. Tegen den achterkant van deze middenpartij, aan de parkzijde: een dubbele trap met terras, waarop een monumentale afsluiting, bestaande uit een stel lusschen steenen pijlers geplaatste, gesmede ijzeren dubbele parkdeuren Lodewijk XIV, met ijzeren overtoging; zijhekken Lodewijk XVI.

3. Von Clermontplein 5. huis clermont, stamhuis der familie von Clermont, in 1761 gebouwd naar de plannen van den architect Moretti, later gedeeltelijk verbouwd, bestaat uit vier vleugels om een vierkant binnenplein van negen vensterbreedten; aan een der zijgevels een fronton met het wapen - von Clermont; in eikenhout betimmerde kleine zaal

[p. 484]

met spiegelpenanten, wandschilderijen op doek met gezicht op het goed Vaalsbroek en portretten (XVIII c); in hout gesneden wandluchters; meerdere schoorsteenmantels in stuc; een steenen ondermantel met vierkante omlijsting, waarin kinderfiguren en bladornament.

4. Koperstraat. Het binterimsche huis (XVIII d) heeft een breeden voorgevel met hardsteenen middenrisaliet; hiervoor langs de drie vensters der eerste verdieping doorloopend gesmeed ijzeren balconhek, waarin het jaartal 1790. Mansardedak. Inwendig: vertrek met stucversieringen, gesneden deurstijlen en wit marmeren schoorsteenmantel; overblijfselen van een gesmeed ijzeren bordeshek Lodewijk XVI.

5. Tentstraat 51. Voorheen huis ‘im bau'’ (midden-XVIII). Breede van baksteen gebouwde gevel; het voormalige mansardedak vervangen; hooge vensters met hardsteenen omraming; aan den zijgevel een gebogen fronton, waarin wapen tusschen groote kinderfiguren; gesmede ijzeren raamhekjes; twee buitendeuren met houten bovenlichten Régence, waarin lantaarns; gesmeed ijzeren gebogen balconhek; trap met houten harpbalusters (1777).

6. Von Clermontplein 38. huis verves. Uit de voormalige Mennonietenkerk tot lakenververij ingericht (XVIII B), thans tot woonhuizen. Geheel ontredderd.

7. Tentstraat 55. De ceres-hoeve (XVIII A). Achter een open voorplein, een gevel met breede middenrisaliet met gebogen volutenfronton, waarin een voorstelling van Ceres tusschen korenschoven; tegen den muur daaronder een nisfontein met monumentaal drie verdiepingen hoog front.

8. Von Clermontplein 6. Gevel (XVIII d) met omblokte vensters en bordes, waarop een gesmede ijzeren leuning.

9. Bergstraat 18-20. Gevel (XVIII B) met middenrisaliet en met hardsteen omraamde vensters

10. Hoek Kerkstraat en Akenerstraat. Ankerjaartal 1732.

[p. 485]

h. De schutterij St. Paulus bezit een zilveren ketting met vogel en 18 gedagteekende koningsplaten (1811-1850); voorts een herinneringsmedaille van het geboortefeest van den koning van Rome (1811).

Vaalsbroek.

g. Het huis vaelsbroich of vaalsbroek, voorheen buitenverblijf van Johan Arnold von Clermont, in 1761 herbouwd, is met drie vleugels om een plein gelegen. De rechthoekige hoofdvleugel is, boven een onderkeldering, twee verdiepingen hoog, de twee zijvleugels worden door lagere bijgebouwen gevormd. Het plein is afgesloten door een ijzeren hekafsluiting op steenen borstwering. Het mansardedak thans door een schilddak vervangen.

Achter het park het mausoleum (XVIII B) der familie von Clermont (XVIII B), een vierkant paviljoen met tentdak. De voorgevel, door vier blokpilasters in drieën gedeeld, bevat den monumentalen ingang, waarboven een Dorisch dak-hoofdgestel met fronton, waarin een wapen; rechts en links in den gevel halfronde nissen met (vernieuwde) urnen op voetzuil. Inwendig: rechthoekige hal, in wier achterwand en zijwanden de vierkante gedenkplaten gerangschikt zijn, die de voor het bijzetten bestemde vakken afsluiten.

Vijlen.

e 1. De r.k. kerk (H. Martinus), gebouwd in 1865, bezit:

Buiten in den kerkmuur gemetseld: een steen met het wapen van Anna Carla Margaretha de Renesse van Elderen, abdis van Burtscheid (1726).

Twee biechtstoelen (1843).

Houten beelden: Kruisbeeld (XVIII B?); H. Martinus (± 1700).

Zilverwerk: vergulde ciborie (XVII d); ciborie, samengesteld uit heterogene deelen (XVII? XIX?); miskelk (XVII B); wierookvat (XVIII A) en een (XIX b).

[p. 486]

Koperwerk: gedreven wierookscheepje (XVIII), wijwateremmertje (XVI); klein Kruisbeeld met voet (1763); twee processiekruisen (± 1700); een paar gegoten geprofileerde kandelaars (XV); een enkelen (XVII); gegoten kandelaar met achthoekigen voet (± 1700).

Houten reliekhouder (XVIII A) met buste; op het deksel de afbeelding van de voormalige romaansche kerk.

Sacristiekast (XVIII).

Buiten tegen den kerkmuur een houten kruis op hardsteenen voet (XVIII A).

Op het kerkhof steenen kruisen: 1631, 1635, 1650, 1661, 1678, 1721.

2. De gevel (XVIII?) van de pastorie is geheel met schaliën bekleed.

g 1-5. Woningen: nr. 2, oud pan- of brouwhuis, in vakwerk gebouwd (XVII?); nr. 3, ‘Munnikenhof’ met abtswapen (1643); nr. 15, nr. 16 (oude schouw) en nr. 31 A, in vakwerk opgetrokken huisjes.