Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. Deel XI. De provincie Groningen

Uithuizermeeden.

Oldenzijl.

e. De thans ned. herv. kerk (XIII A) is een gebouw van vier traveeën, waarvan de beide oostelijke ietwat inspringen, met een halfronde sluiting; op den gevel een moderne dakruiter. De noordmuur, het best bewaard, heeft in het door een muizentand afgezette westelijke gedeelte een halfverzonken en dichtgemetselden, rondbogi gen ingang en twee geprofileerde rondboogvenstertjes, alle met rondstaven; in de twee oostelijke, door een liseen gescheiden traveeën gelijke venstertjes, de rondstaven met natuursteenen ringen, waaronder aan de sluitingszijde een rond omkraald casement met vierpas (dichtgemetselde hagioscoop?) en een laag spitsboogvenstertje. De sluiting wordt geleed in verticalen zin door van den grond opgaande, door lisenen gescheiden en met drie rondboogjes gesloten, spaarvelden, gekoppelde rondbogige velden op colonnetten met gebeeldhouwde kapiteeltjes, waarbinnen drie rondboogvenstertjes, en een uitgekraagd rondboogfries.

Inwendig over de oostelijke travee nog het koepel-

[p. 204]

achtige gewelf met vier, op hoekschalken rustende, ribben, gespannen tusschen den gedrukten triomfboog, spitsbogige muralen en den rondbogigen gordelboog met vooruitspringenden rondstaaf op driekwartzuilen; van het gewelf der aangrenzende travee resten slechts de oostelijke ribschalken, rib- en muraalaanzetten. In de zijwanden dezer traveeën onder de vensters twee gekoppelde spitsbogige nissen. De met een half koepelgewelf gedekte sluiting vertoont van den grond opgaande nissen, gescheiden door dubbelzuiltjes, op welker kapiteelen rondstaven rusten, boven welke nissen een omgaande rondstaaflijst. De kerk bezit:

Preekstoel (1768) met motieven-Lodewijk XV; doophek (± 1700).

Geverfde bankengroep (XVIII A) met snijwerk-Lodewijk XIV en de wapens-Alberda en -Clant; overigens eenvoudige banken, waarvan vele met zijschotten (± 1700).

Eenige zerken, de oudste zichtbare van 1608.

Ovaal geschilderd gedenkbord (1683), herinnerend aan de aanschaffing van een klok en een uurwerk.

Zilveren Avondmaalsbeker (1703; merken: Groningen, Johannes Dronrijp).

Oosternieland.

e. De ned. herv. kerk (H. Nicolaus) is een gebouw van drie traveeën met een vijfzijdige sluiting (XIII), dat vooral uitwendig door beklamping (grootendeels) der muren en het inbreken van groote vensters heeft geleden. In de sluiting nog vier rondboogvenstertjes, in den noordwand van het schip een rondboogvenster en een paar gedichte nisjes.

Inwendig: koepelachtige gewelven met acht in rozetten samenkomende ribben (bij de sluiting op hoekschalken), gescheiden door spitsbogige gordelbogen. De kerk bezit:

[p. 205]

Geverfden preekstoel (1773) in stijl-Lodewijk XV, eenvoudige Avondmaalstafel (XVIII).

Vele zerken op het kerkhof, de oudste uit 1653.

Zilveren Avondmaalsbeker (1659, merken: Groningen, P R ineen?), waarop een voorstelling van de kerk met vrijstaanden zadeldaktoren.

Oudeschip.

g. Achtkante korenmolen met stelling, geasfalteerd hout op hout.

Roodeschool.

g 1. Achtkante korenmolen met stelling in het dorp (steentje W.A.R.B.J.H. 1857, vroeger grondmolen).

Uithuizermeeden.

e. De thans ned. herv. kerk, een (gepleisterd) gebouw, in oorsprong ± 1250, later wellicht bij den aanbouw van de dwarsarmen in 1705 (-1708?), verbouwd of althans van een nieuw koor voorzien en grootendeels anders gewelfd, bestaat dientengevolge uit een schip van twee traveeën, een dwarspand, een koor van één travee met vijfzijdige sluiting en een hoogen toren (1717-1726, blijkens opschrift onder het bestuur van Onno Tamminga ab Alberda), herbouwd na brand 1896-'97 onder leiding van den bouwkundige Wieland uit Loppersum; een oude vrijstaande toren is in 1734 afgebroken. Het koor heeft tweemaal versneden beeren. De toren, met zijruimten, bestaat uit een vierkant steenen benedendeel, dat door afschuiningen in een laag achtkant overgaat, waarop twee open achtkante geledingen van hout; portaal met Toskaansche pilasters. Inwendig over de oostelijke schiptravee nog het oorspronkelijke koepelachtige gewelf met acht in een rozet samenkomende

[p. 206]

ribben; de rondbogige muralen zijn aan de noordzijde bewaard gebleven in beide schiptraveeën, aan de zuidzijde slechts in de westelijke travee, overdekt door een honger kruisgewelf met ribben van rechthoekige doorsnede, van het voorgaande gewelf door een spitsbogigen gordelboog gescheiden. Over de kruising een hoog, over de dwarsarmen twee lage schelpvormige kruisgewelven, welker ribben in het muurwerk teniet loopen, gespannen tusschen spitsbogige gordelbogen en den triomfboog. Over het koor zeer lage kruisgewelven met laag gelegen middelpunt, de ribben bij de sluiting neerkomende op colonetten. De kerk bezit:

Rijkgesneden preekstoel (1708, door den Groninger bouwmeester Albert Meyer, het lofwerk door den beeldhouwer De Rijk), de kuippaneelen met de Evangelisten en hun symbolen omgeven door lofwerk, tusschen allegorische vrouwefiguren.

Doophek (XVIIIa) en geverfde Avondmaalstafel (XVIII B) met marmeren blad.

Twee koperen zandlooperhouders (door den geelgieter R. Haikes?) en tweearmigen kaarsarm, tevens lezenaarhouder (XVIIIa).

Orgel (1785 door A.A. Hintsz, onder bestuur van Willem Alberda, in 1931 hersteld door L. Verschueren te Heithuizen) met rugpositief, de kas met Lodewijk XV en XVI-motieven.

Twee dubbele banken (± 1700), versierd als de preekstoel met de wapens van Onno Tamminga van Alberda en Josina Petronella Clant; vele eenvoudige banken en een lambriseering (XVII).

Twee tochtportalen (XVIIId).

Grafmonument voor Rudolf Huinga op Ungersma († 1574), op de tombe diens liggend houten beeld in wapenrusting met doodskop in de hand en een leeuw aan den voet, op een doodsbed met draperie (alles ge-

[p. 207]

verfd); verscheidene zerken, de oudste uit 1647 (op het kerkhof).

Groote koperen kroon (XVIII), tweemaal acht-lichts.

Gesneden wapenbord in stijl Lodewijk XVI voor Willem Alberda van Rensema († 1786) met zestien kwartieren.

Twee zilveren Avondmaalsbekers (merken: Groningen 1800?, tweemaal J W).

Klok, in 1397 door Harmannus (?) gegoten.

g 1. Huize rensuma, blijkens een steen gesticht in 1700 (door Onno Tamminga van Alberda), vernieuwd in 1758 (door Egbert Alberda), is een landhuis, aan de achterzijde met midden-risaliet, waarop een gebeeldhouwd opzetstuk en vazen. Inwendig twee schoorsteenmantels (XVIII) met spiegel en schilderstuk.

2-4. Molens. Achtkante korenmolen met stelling ‘Simson’ (1819); achtkante korenmolen met stelling (± 1890, vroeger oliemolen te Bedum) aan den Hefswalterweg; achtkante watermolen ‘De Goliath’ (1897, eerste molen 1882 afgebrand) in den Eemspolder.