Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. Deel XI. De provincie Groningen

Uithuizen.

e 1. De ned. herv. kerk (H. JacobuS), in 1612 blijkens jaartal op een trekbalk hersteld en thans gepleisterd, bestaat uit een schip van drie traveeën (XIII A), waarin groote vensters zijn gebroken, met een (naar inwendig blijkt grootendeels tufsteenen) toren (XII, verhoogd), een koor van een rechthoekige travee met driezijdige sluiting (XV A), waartegen aan de noordzijde een kapel en een nog later aangebouwde noordelijke zijbeuk langs de tweede en derde schiptravee. De toren heeft achtereenvolgens gekoppelde rondbogige en boven een waterlijst in het baksteenen gedeelte rondbogige galmgaten; afgeknot tentdak, waarop een spitsje.

Inwendig over het schip koepelachtige gewelven met acht in rozetten samenkomende ribben, gespannen tusschen flauw-spitsbogige gordelbogen en rondbogige schildbogen; overigens kruisgewelven met ribben van eenigszins rechthoekige doorsnede, bij het koor op colonnetten. De kerk bezit:

Rijkgesneden preekstoel (1713), op de kuippaneelen de Evangelisten, hun symbolen en lofwerk, tusschen allegorische vrouwefiguren en David; barokke trap, rijk achterschot, het ommantelde klankbord met wapen-Alberda en -Van Berum en een palmtak houdende figuren.

Doophek (XVIIIa) met Ionische pilasters en geajoureerde paneelen.

Orgel (± 1700) met rugpositief, op de versierde tribune het wapen-Alberda en -Van Berum.

[p. 200]

Hooggestoelte (1703) als koorafsluiting, in het fronton van het rijkbehandelde bovendeel het wapen-Alberda en -Van Berum; versierd benedenschot en daarvoor staande banken (XVII B) met het wapen-Alberda; vele eenvoudige banken (XVII).

Vele koperen wandarmen (XVIII).

Talrijke zerken, waaronder de oudste voor Bonno Awlsum († 1560), met koperen cartouche en wapen, en zerken met wapens voor Johan Takuma († 1595), en Margaretha Clant-Lewe († 1606).

Geschilderde wapenborden voor Mello Alberda († 1699), Unico Allard Alberda († 1714), Everdina Cornera van Berum douair. Alberda († 1741), Unico Allard Alberda van Menkema en Dijksterhuis († 1790).

Avondmaalszilver: twee bekers, een (1644, merken: Groningen 1632, onleesbaar) en een (1818), en schotel (1845); doopbekken (1835, door J. Schokwijk te Rotterdam).

Klok, (XVIII B) door Mamees Fremy vergoten.

2. De ned. herv. pastorie bezit een schoorsteen, de boezem met rijkgesneden middendeel en spiegel (± 1700) te weerszijden aangevuld met allegorische vrouwefiguren, naar het voorbeeld van een schoorsteen in den borg Menkema.

e. Menkema, de het best bewaarde Ommelander borg, volgens een steen met de wapens-Clant en -Manninga vernield in 1400 (?) en voorts gerepareerd en uitgebreid in 1614 door Osebrandt Clant en Josina Manninga, vergroot en vermoedelijk inwendig geheel verbouwd door Unico Allard Alberda en Everdina Cornera van Berum (gehuwd 1701), is in 1921 door de erfgenamen, de familie Lewe van Nijenstein, van den laatsten bewoner Gerhard Alberda van Menkema en Dijksterhuis - na wiens dood in 1902 de oude inboedel grootendeels werd verkocht -

[p. 201]

met de tuinen, singels, enz. aan het Museum van Oudheden te Groningen geschonken. Sindsdien is het gebouw 1922-'27 door den architect A.R. Wittop Koning op Rijkskosten hersteld en zooveel mogelijk gemeubeld in den trant der oude borgen, van welker bewoners ook portretten en kwartierstaten bijeengebracht worden. De tuinen zijn nieuw aangelegd door de firma Copijn onder gebruikmaking van een oud plan (XVIIIa). Het schathuis, waarin een steen: 1686 met het wapen-Alberda, is door den genoemden architect verbouwd tot tentoonstellingsruimte voor oude voertuigen, ververschingslokaal en bewaarderswoning.

Het omgrachte gebouw bestaat uit drie Noord - Zuid gerichte paviljoens met verdieping onder zadeldaken, waarvan het onderkelderde oostelijke (dientengevolge met andere verdiepinghoogte dan de beide andere) met (ten deele) gekoppelde ontlastingsboogjes boven de langwerpig-smalle vensters met geprofileerde tusschendorpels en geprofileerde waterlijsten in den noordelijken puntgevel vermoedelijk het oudste is. Het westelijke paviljoen met door lijsten gedeelde zijtrapgevels, in den noordelijken waarvan de b.g. steen en het zuidelijk gedeelte van het middenpaviljoen, zullen in 1614 zijn gebouwd. De hoefijzervorm, die het gebouw blijkens een teekening uit 1717 moet gehad hebben, is vervolgens verdwenen door de volbouwing van het aan de noordzijde gelegen binnenplein met het (grootste deel van het) middelste, breedste, paviljoen kort na 1700; de tegenwoordige wenteltrap ligt op de plaats van den ouden traptoren in den zuidoosthoek der binnenplaats. Tevens moet in verband daarmede de geheele indeeling zijn gewijzigd, zoodat de huidige middengang ontstond met, in het midden van den westgevel, een omlijste deur (XVIII, bovenlicht XIX A), waarboven het gebeeldhouwde, gekwartileerde wapen-Alberda - Van Berum.

[p. 202]

Vóór dezen ingang het uit den tijd der genoemde verbouwing dagteekenende voorplein met torentjes op de hoeken, waartoe een brug toegang geeft met gemetselde posten, waarop dekstukken (‘anno 1694’) en schildhoudende leeuwtjes, afkomstig van den in 1902 afgebroken Alberda-borg Dijksterhuis te Pieterburen.

Inwendig: beneden rechts de voorkamer met een schoorsteen-Lodewijk XVI van marmer en hout met ruiterportret van Unico Allard II Alberda (doek, 1744 door J.A. Wassenberg, hersteld) en twee grauwtjes boven de deuren; in de daarachter gelegen z.g. ridderzaal een rijkgebeeldhouwde schoorsteen (± 1700) met in pilasteromlijsting een ovaal doek: Perseus en Andromeda (vermoedelijk door Herman Collenius, hersteld door C.B. van Bohemen) en onder den afdekkenden spiegelboog het wapen-Alberda en -Van Berum; in de achterkamer een eenvoudige gesneden schoorsteen (XVIIIa) met doek; allegorie op den oogst (door Herman Collenius, hersteld door C.B. van Bohemen) en in de oostelijke vensters gebrandschilderde familiewapens. Ter linkerzijde: in de voorkamer een gebeeldhouwde schoorsteen (XVIIIa): Hercules een monster bevechtend, geflankeerd door de wapens-Alberda en -Van Berum, waarboven een hersteld doek: Iupiter en Danae; kamertje met behang (XVIII); in de achterkamer een gesneden schoorsteen (XVIIIa) met doek: offer van Iphigenia (door Herman Collenius), vier vensters met gebrandschilderde wapens der bekendste Groninger geslachten (o.a. een 1649, drie 1680, drie 1705) en een praalbed (XVIII A), bekleed met geel damast. Op de nog niet geheel ingerichte verdieping: in een kamer links eenige gebrandschilderde wapens (1649 en 1680), wellicht afkomstig uit de afgebroken borgen Asinga te Ulrum en Ewsum te Middelstum. In de kelderverdieping is een oud-Groninger keuken ingericht. In het park enkele oude tuinbeelden en zonnewijzers, o.a.

[p. 203]

afkomstig van het buiten ‘De Kamp’ te Helpman en uit den tuin van het in 1922 gesloopte woonhuis der familie Hommes, Nieuwe Weg 12 te Groningen.

2. Boerderij mentekema. Rechthoekig voorgebouw (1730) met zadeldak tusschen sluitgevels.

3-4. Achtkante molens. Dorp: korenmolen met stelling ‘De Liefde’ (1866, vroeger standerdmolen), waarbij ‘sarrieshut’; Uithuisterpolder Valom: korenmolen met stelling (1886); watermolen ‘De Zeemeeuw’ in den Lauwerpolder (1892), achtkante bovenkruier met schroef en windroos.