Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. Deel XI. De provincie Groningen

[p. 181]

Stedum.

Garsthuizen.

e. De ned. herv. kerk (1871) bezit:

Zerken met wapens en kwartieren voor Johan Huininge ab Oostwold († 1639) met diens echtgenoote Anna Maria Tiarda van Starckenborch († 1638), Anna Bertha van Ewssum († 1661) en ds. Johannes Samshusen († 1662) met zijn echtgenoote Lucia Barthelts († 1680).

Zilveren Avondmaalsbeker (1714) met de wapens-Lintelo en -Lewe.

g 1. Van den voormaligen dijkumborg of Huize Hissema is het borgterrein nog herkenbaar.

2. Achtkante korenmolen met stelling (1839), geasfalteerd hout op steen, geasfalteerd houten kap.

Stedum.

a. Twee bronzen Romeinsche beeldjes en een paar potjes (terpentijd) uit de wierde van Krangeweer, alsmede aardewerk (terpentijd), een bronzen mantelspeld (volksverhuizingstijd) en een versierde paardekoot (terpentijd), in de wierden van Stedum aangetroffen, bevinden zich in het Museum van Oudheden te Groningen.

e. De thans ned. herv. kerk, vermeld in 1245 en in 1257, in 1877-78 hersteld door den architect J.J. van Langelaar uit Breda, bestaat uit een schip van twee traveeën, een dwarspand, een (niet voor den dienst gebruikt) koor van één travee (alle XIIIc) met vijfzijdige sluiting (XV A), en, op geringen afstand van het schip, doch met de kerk verbonden, een zadeldaktoren (XIII A, later, vermoedelijk XIV verhoogd, hersteld in 1620 blijkens steen); bij de aansluiting van koor en noorderdwarsarm

[p. 182]

een (bij de restauratie vernieuwde) sacristie met verdieping. Uitwendig: tegen het 13 de-eeuwsche gedeelte meest bij de restauratie aangebrachte beeren, waartusschen in elke travee een reeks van vier spitsbogige spaarvelden, hier en daar nog door schalken met kapiteeltjes gescheiden, waarboven een reeks van vijf nissen of vensters (met kraalprofiel) en een fries van rondboogjes op verschillend gevormde draagsteenen. In de westelijke schiptravee gedichte rondbogige ingangen met kraalprofiel, in den zuiderdwarsarm een holgeprofileerde rondbogige ingang; in de toppen van het dwarspand aan de zuidzijde zes klimmende spitsboognissen met kraalprofiel en aan de noordzijde door colonetten met kapiteeltjes gescheiden spitsbogige spaarnissen. De koorsluiting heeft eenvoudige groote spitsboogvensters en tweemaal versneden beeren. De vlakopgaande toren heeft aan de westzijde dubbele hoekverzwaringen (blijkens een steen aangebracht in 1808, vernieuwd in 1836) en aan iedere zijde drie rondbogige galmgaten, waaronder reeksen van rondbogige spaarvelden en waarboven aan de oost- en de noordzijde groote spitsbogige spaarvelden met twee gedichte nisjes. Inwendig is de kerk, behoudens de sluiting met stergewelf, overdekt met meloenvormige koepelachtige gewelven, gespannen tusschen spitsbogige muraalbogen en gepolychromeerde tweeledige gordelbogen, het vooruitspringend gedeelte op, van baksteenen kapiteelen voorziene, driekwartzuilen; deze gewelven hebben acht in ringen samenkomende, van den grond opgaande ribben. De wanden hebben in elke travee onder de vensters een reeks door colonetten met baksteenen kapiteelen gescheiden spitsbogige spaarvelden (in den westwand van den zuiderdwarsarm slechts geschilderd), in den oostwand van het dwarspand echter twee spitsbogige nissen met dubbel kraalprofiel (in den zuiderdwarsarm gedicht); in den westwand van den noorderdwarsarm twee lage zeer kleine

[p. 183]

lichtopeningen. De westelijke schiptravee wordt naar het W. afgesloten door twee op een middenpijler rustende holgeprofileerde spitsbogige scheibogen. In den toren een gemetselde open klokkenstoel, vermoedelijk vrijwel gelijktijdig met den toren gebouwd. De kerk bezit;

Rijken preekstoel (1671, gelakt), met gesneden paneelen, waarop het wapen van Johan Clant en doodssymbolen, tusschen gegroefde Korinthische zuiltjes met versierd voetstuk, en friezen.

Eenvoudig doophek (XVII B).

Orgel (1680, grootendeels vernieuwd in 1788 door Dirck Lohman en Gerhard Diederieg Lohman van Embden, op last van T.A. Gerlacius) met balustrade, in het midden waarvan een groot paneel (1680 met snijwerk en twee figuren (Heracles en Minerva?) te weerszijden van het alliantiewapen-Gerlacius en -Gockinga.

Dubbele heerenbank (1669 of XVII B, gelakt), de overhuiving op getorste Ionische zuiltjes met fries en bekroond met het wapen van Johan Clant in omlijsting, en het achterschot geflankeerd door voluutpaneelen.

Vele eenvoudige banken (1669 of XVII B, gelakt), het achterschot der westelijkste in het schip met spijlen en bekronend rankwerk.

Fraai gebeeldhouwd marmeren grafmonument (1672, door Rombout Verhulst) voor Adriaan Clant († 1668), opgericht op last van zijn zoon Johan met het liggende beeld van den overledene op de tombe, waarachter een groote cartouche met opschrift, geflankeerd door kwartierschilden.

Zandsteenen zerk voor Andelof Nittersum († 1471) en zerk met koperen wapen voor Johan Clant († 1694), toegang gevende tot den grafkelder van het geslacht Clant.

Op de gewelven een (in den zuiderdwarsarm verdwenen) beschildering (op het kruisingsgewelf gedateerd

[p. 184]

1418) met rankwerk en kleine bijbelsche figuren en symbolen; een paar wijdingskruisen in het koor.

Koperen kroon (XVIII), tweemaal zes-lichts en enkele kaarshouders (XVIII).

Twee gesneden wapens (XVII B): -Clant en -Hinkart en -Clant en -Coenders (in de sacristie); wapenborden voor Johan Horenken († 1654), Adriaan Clant († 1665), Anna Clant-Coenders († 1665), Johan Clant († 1694), Elisabeth Lewe-Clant († 1696), Everhard Frederik van Lintelo († 1761) en Petronella van Lintelo-Lewe († 1761), twee voor douairiere Hochepied-Gerlacius († 1826); voorts twee looden, vijf koperen en drie zilveren platen van doodkisten. In de consistorie een bord met data betreffende preekstoel, orgel enz.

Vaandel (1788) met ‘Vivat Oranje’ en wapens.

Klok, in 1300 gegoten.

In de pastorie een portret van Johan Clant († 1680, doek).

g 1. Van den in 1669 door Philip Vingboons herbouwden borg nittersum is tusschen de oude grachten het voorplein met een overgebleven schathuis nog herkenbaar.

2-8. Molens. In het dorp de achtkante pelmolen met stelling ‘De Zilvermeeuw’ (het achtkant van den korenmolen ‘Windlust’ te Enumatil, in 1891 gebouwd ter vervanging van een lagen achtkanten bovenkruier); watermolens in den polder ‘De Bult’ (1868, achtkant), den Westerkrangeweerster polder (opgericht voor 1800, ronde steenen molen), den Ooster Krangeweersterpolder (De Volharding 1857, vernieuwd in 1915), den Krangeweersterpolder (1867, achtkant), den Docterspolder (1915, achtkant) en den Barnheemsterpolder (opgericht in 1868, achtkant): riet op veldmuren, rieten kap.

[p. 185]

Westeremden.

a. De in het terpengrafveld en in andere deelen der dorpswierde gedane vondsten (VI-VII), waaronder twee runenhoutjes, aardewerk, beenen, houten, bronzen en ijzeren voorwerpen enz., bevinden zich alle in het Museum van Oudheden te Groningen.

e. De ned. herv. kerk (H. Andreas), reeds bestaande in 1217, in 1238 door brand geteisterd en daarna vermoedelijk met behoud van de koortravee en een deel van het overige muurwerk herbouwd, oorspronkelijk waarschijnlijk een kruiskerk, is een rechtgesloten geschonden gebouw van vier traveeën, hoofdzakelijk van baksteen, doch met nog veel tufsteen van den oudsten bouw. Boven den ingangssluitsteen in den, blijkbaar herbouwden, westgevel een gedenksteen, herinnerende aan den bouw van den dakruiter in 1808. Uitwendig nog lisenen, waartusschen bij de twee westelijke traveeën gedeelten van een rondboogfries, dat voorts onderbroken wordt door drie (twee aan de noordzijde, een gewijzigd aan de zuidzijde) hooggeplaatste rondboogvensters, uit- en inwendig met kraalprofiel. In de derde travee aan de zuidzijde een groote gedichte spitsboog. In de zijmuren der koortravee twee rondboognissen met vullingen in keperverband. De, niet tot den oudsten bouw behoorende (?), sluitgevel heeft beneden een groep van drie (gedichte) flauw-spitsbogige vensters met kraalprofiel en kapiteel-ringen, geflankeerd door rondbogige spaarvelden in keperverband; hierboven vier door zuiltjes met zandsteenen kapiteelen gescheiden en met een driepas gesloten spaarvelden - waarbinnen dergelijke, doch smallere spaarvelden in keperverband -, geflankeerd en bekroond door afgeknotdriehoekige spaarvelden, door stijlen gedeeld en met vlechtingen versierd. Inwendig hebben de derde en de koortravee hunne koepelachtige gepleisterde gewelven

[p. 186]

behouden. Het eerste, van baksteen in keperverband, heeft acht in een rozet samenkomende ribben op kapiteeltjes; een rondbogige gordelboog op halve zuilen scheidt het van het lagere tufsteenen, ringsgewijs gemetselde koorgewelf met zes in een sluitsteen samenkomende ribben, waartusschen driepassen. In den oostwand beneden een door twee spitsboogjes gesloten spaarvelden en ook verder in de schipmuren overblijfselen van dergelijke spitsbogige spaarvelden. De kerk bezit:

Geverfd koorhek (± 1650) met snijwerk.

Geverfden preekstoel (± 1650) met barokke boogpaneelen tusschen gecanneleerde zuiltjes en fries.

Dubbele bank (XVII A) en eenige banken met oude zijstukken (XVII B).

Schilderingen: op het koorgewelf om den sluitsteen lineair rank- en bladwerk (± 1200), op het andere gewelf met gepolychromeerde ribben mozaiekwerk (± 1250) waarbuiten distelachtige motieven en boven de muralen heiligenfiguren (± 1450; de Zondeval is, bij de fixeering in 1926 door Jacob Por, afgevallen).

Twee klokken, in 1685 te Emden in Fivelingoo vergoten, de kleine volgens het opschrift door Carolus Spronneaux en Hugo Weri.

Fragmenten van zandsteenen sierdeelen bevinden zich in het Museum van Oudheden te Groningen.

g. Achtkante korenmolen met stelling ‘De Vlijt’ (1856, door den molenmaker H. Bremer).