Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. Deel XI. De provincie Groningen

Loppersum.

a. Een zinksteen uit den ouden Fivel, een bronzen napje (Romeinsch), een gebakken lamp (Saksisch), vaatwerk, urnen, netverzwaringen, werpsteenen, enz. (terpentijd) uit de wierde van Loppersum bevinden zich in het Museum van Oudheden te Groningen, evenals soortgelijke oudheden (terpentijd) uit de wierde van Enzelens, drie steenen netverzwaringen (terpentijd) uit die van Eekwerd en een aarden pot (terpentijd) uit die van Eekwerderdraai.

Garrelsweer.

e. De ned. herv. kerk (± 1912) bezit:

Koperen doopbekken (1838).

Eenige zerken (op het kerkhof), de oudste van 1627 - 29-30 en van 1644 voor leden van het geslacht Tammens.

Zilveren Avondmaalsbeker (1654).

Oude klok.

[p. 133]

g 1-2. Achtkante houten korenmolen met stelling (± 1849), geheel van hout en watermolen: riet op veldmuren, in den Garrelsweerster Kloostermolenpolder (opgericht in 1816).

Loppersum.

e. De ned. herv. kerk (H. Petrus en Paulus), na brand in 1217 herbouwd, later gewijzigd en vergroot, bestaat thans uit een schip van drie traveeën (XIII A, verhoogd en overwelfd XVIa) met een lagen en smallen zuidelijken zijbeuk (schuin boven den ingang een steen: 1529), een dwarspand (XIIIc, gewijzigd XVIa), een koor van drie traveeën met 5/12-sluiting (XVd), met een driezijdig gesloten noorderzijkoor van drie traveeën XVd), aansluitend bij den noorder dwarsarm en onder één dak met dezen, en twee overeenkomstige traveeën aan de zuidzijde (± 1500), uitwendig als een tweeden dwarsarm gevormd, en een zadeldaktoren (XIV A), hersteld in 1610, blijkens een steen, ten tijde van Rodolf de Mepsche). De geschonden noordwand van het schip, in het benedengedeelte van tuf, vertoont in elke travee een langwerpig rondbogig venstertje, (dat in de westelijke smalle travee gewijzigd), in de middelste travee nog geflankeerd door rondbogige nissen met o.s. staand en liggend keperwerk. De zijbeuk heeft groote spitsboogvensters en tweemaal versneden beeren met natuursteenen afdekking en waterlijst, alles met eenigszins hol profiel; in de westelijke travee een rijkbehandelden laat-gothischen natuursteenen ingang.

De noorderarm heeft in den (westelijken) zijgevel beneden drie van den grond opgaande spitsbogige spaarvelden met halfronde imposten en vlechtingen (in de buitenste liggend keperwerk, in de middelste rechthoekig verband) in de koppen en daarboven een rondbogig uit-

[p. 134]

en inwendig van een kraalprofiel voorzien venster; geflankeerd door rondbogige spaarvelden met staand keperverband; hierboven nog eenige knaagsteentjes van een verdwenen fries (?). De gevel (thans zonder top en met een lateren ontsierenden beer) heeft te weerszijden van den gedichten rondbogigen ingang, met kraalprofielen uit- en inwendig, een van den grond opgaand spaarveld, gesloten door twee op een knaagsteen samenkomende rondboogjes, waarin vlechtwerk en gevat binnen een, door een spitsboogfries afgesloten spaarveld; te weerszijden van het latere groote spitsboogvenster een rondbogig spaarveld (aanmerkelijk hooger dan de overeenkomstige van den zijgevel), waarbinnen twee smallere rondbogige, door een colonnet gescheiden, spaarvelden.

De overigens vrijwel als de noorderarm behandelde, iets minder goed bewaarde zuiderarm heeft een met eenige afgebroken pinakels of trappen bezetten topgevel, waarin drie spitsbogige spaarvelden; segmentvormig getoogden ingang, gevat in een rechthoekige nis. Het koor heeft tweemaal versneden beeren en hooge spitsboogvensters (aan de zuidzijde een venster gedicht en een beer gewijzigd). Het noordelijke zijkoor heeft groote spitsboogvensters, dat in de sluiting gedicht en de twee noordoostelijke verlaagd voor de ingetimmerde consistorie. De met een zadeldak gedekte vleugel ten Z. van het koor heeft tweemaal versneden beeren, groote spitsboogvensters met ietwat holle neg, en een top als de zuiderarm.

De zeer zware vlakopgaande toren, welks voet veel tuf bevat (uit- en inwendig zichthaar) vertoont boven den geprofileerden spitsbogigen ingang met tufsteenen imposten een klein gedicht spitsboogvenster of nis, twee holle waterlijsten en een daklijst, geprofileerde spitsbogige spaarnissen met twee spitsbogige gekoppelde galmgaten, in den oostelijken top een groot spitsboogveld, in den westelijken drie spitsbogige spaarvelden.

[p. 135]

Inwendig over het schip, den zijbeuk - tusschen welke spitsbogige scheibogen zijn gebroken - en de kruising rijke netgewelven, opgaand van kraagsteenen (reeds in den geest der Renaissance). Op den noordelijken kruisingspijler een stuk rondstaaf van de oorspronkelijke overwelving, en natuursteenen gothisch lijstwerk met hogeltjes (1493), volgens de overlevering uit het koor afkomstig; in den zuidelijken schipwand een cartouche met huismerk. De dwarsarmen hebben hunne koepelachtige gewelven met acht ribben behouden, alsook ten deele, met name in het noorderpand de muurbehandeling met, door colonnetten met kapiteeltjes gescheiden, van den grond opgaande rondbogige nissen en in den gevel een diepe rondbogige nis (voor altaar of grafmonument?). Het - door een schot (1892) van het preekruim gescheiden - met kruisribgewelven overdekte koor heeft gemeenschap met de evenzoo gewelfde zijpanden (het zuiderzijkoor heeft afwijkende détails) door twee scherp spitsbogige scheibogen, samenkomend op een baksteenen zuil met enkele natuursteenen banden en een lijstkapiteel.

Deurnis en trap (XVIII A) naar consistorie, waarin een marmeren schoorsteenmantel (XVIIIc) en een houten zoldering; boven den ingang een bord (1858), waarin een kleiner bordje (1643). De toren vertoont inwendig vele ronde en segmentvormige spaarbogen. De kerk bezit:

Zandsteenen afsluitingen (± 1500) tusschen het koor en zijn zijpanden; stijlen, verbonden door elkander kruisende spitsbogen met drie- en vierpassen; Renaissancedeur (1564).

Houten doopvont met metalen bekken (XIX A).

Rijkgesneden preekstoel (XVIId).

Rond doophek met banken (1832, toen de inrichting van de kerk, blijkens een teekening in de consistoriekamer, werd gewijzigd).

Enkele koperen kaarsarmen (XVIII).

[p. 136]

Orgel (1665, vernieuwd in 1735, 1803 en 1912), met fraaie borstwering, het benedendeel van de kas met, ten deele, motieven XVII A; het werk boven den doorgang naar den toren met de wapens van Groningen en van het kerspel Loppersum (1665); het bovendeel van het front met de wapens-Rengers en............; rugpositief (1735) met bekroningen (1803).

Bank (XVII) met barokke voorpaneelen en zijschotten, in het opzetstuk (1775, door A.D. Smit) het (afgesneden) wapen-Rengers en -Starkenborch; drie losse banken (XVII).

Talrijke zerken, de oudste van zandsteen, nl. een met wapens voor Bauwe Heemster († 1540) en een priesterzerk (1551), voorts hardsteenen o.a. een vernielde voor Roelof van Munster Jr. († 1558), een zeer rijke steen met zestien kwartieren (eenige afgehakt) voor Maria van Selbach, weduwe van George van Munster († 1576) en voor Evert de Mepsche († 1642).

Schilderingen (XV, blootgelegd in 1912) op de gewelven van den zuiderarm en de westelijke koortravee; op de kruisingspijlers wijdingskruisen.

Zilveren gegraveerden Avondmaalsbeker (XVII B, merken: C in omraming, R).

Twee klokken, waarvan een in 1397 door Albertus en een in 1548 door Gherherdus de Wou gegoten.

g. Achtkante korenmolen (± 1850) met stelling; geasfalteerd hout op steen.

Wirdum.

a. Vele wierdevoorwerpen, waaronder een bronzen Minervabeeldje (Romeinsch), urnen (VI-VII), vaatwerk (terpentijd), scherven (II of III-IX) uit de dorpswierde bevinden zich in het Museum van Oudheden te Groningen.

[p. 137]

e. De ned. herv. kerk is een rechtgesloten gebouw (vermoedelijk XIII A), waarvoor na afbraak van den toren een nieuwe gevel is geplaatst (1878) met houten torentje en ook overigens, vooral aan de zuidzijde, niet ongeschonden. Oorspronkelijk in alle wanden van den grond opgaande rondbogige spaarvelden, waarboven een doorloopend, door een rondboogfries en een muizentand afgesloten veld; aan de noordzijde een gedichte ronbbogige ingang en aan de zuidzijde een gedicht rondboogvenstertje.

Inwendig een groote spitsboog voor den zwaren westmuur. De kerk bezit:

Preekstoel (± 1650), geverfd met barokke paneelen, op het klankbord de wapenfiguur-Van Aldringa; te weerszijden in de koorafsluiting gelijke wapens: het mannelijk doorsneden boven -Aldringa, beneden -de Sighers, het vrouwelijk -Canter en -de Sighers.

Twee bankkandelaars (XVIII), en een dubbelen kandelaar (± 1800), op het orgel.

Bank met de gesneden opzetwapens (1644) van Wiltet Louwens en Remke Jelmers, twee banken met opzetstukken (XVII) en zijstukjes (XVIII), een met achterschot en zijstukken (± 1700) waarop het wapen-Van Halsema.

Verschillende zerken, o.a. met wapens voor Oede Froma († 1551) en Bauwe Froma in den Ham, Hille Froma († 1556), beide verborgen onder den houten koorvloer, Ballo Froma († 1576), Fred. Wilh. ab Halsema (1767), Diderik Frederik Johan van Halsema († 1784).

Zilveren Avondmaalsbeker (merken: Groningen 1668, M) met het wapen-Gruys.

Klok, in 1679 gegoten.

De avondmaalstafel (XVII) bevindt zich op Ekenstein.

g 1. De ‘borg’ rusthoven, vermoedelijk gesticht in 1686 blijkens een in den oostgevel ingemetselden sluit-

[p. 138]

steen, en XIXa gemoderniseerd, is een omsingeld rechthoekig heerenhuis met een verdieping en afgewolfd dak. De tuinkoepel bevindt zich thans op de naastgelegen gelijknamige steenbakkerij.

2. B 86. Steen, herinnerende aan de stichting (1701).