Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. Deel XI. De provincie Groningen

[p. 128]

Leens.

a 1. Een vóór-Karolingsche aarden bak, spinklosjes, beenen en houten voorwerpen en een bronzen gesp (alles volksverhuizingstijd) uit de wierde ‘De Hoogte’, bevinden zich in het Museum van Oudheden te Groningen, evenals drie spinsteentjes uit de wierde van Maarslag.

c. Natuursteenen paal op de grens van Leens en Ulrum, vroeger als kaakpaal der jurisdictie Leens, staande in het dorp bij het kerkhof.

De Hoorn.

e. Tegen den noordwand van den toren der r.k. kerk is een zandsteenen beeld der moeder Gods (XVI A) aangebracht, afkomstig uit de abdij te Aduard en boven den ingang een beeld (1802) van den Goeden Herder, afkomstig van het toenmaals gestichte voorgaande kerkgebouw, waarvan nog een steen, herinnerende aan de stichting door de famille van Asbeck op Lulema, over is.

Leens.

e. De ned. herv. kerk (H. Petrus), een in 1879 en 1930 gepleisterd gebouw met kleine rondbogige vensters, vermoedelijk ± 1250 (of wat later) door verbouwing van eene oudere tufsteenen kerk ontstaan of althans toen van de nog bestaande overwelving voorzien¹⁾, bestaat uit een schip van twee traveeën, een dwarspand, een koor van een travee met halfronde sluiting en een toren (1863, blijkens steen, opvolger van een zadeldaktoren). Schip en kruising worden overdekt door koepelachtige gewelven met acht ribben - het westelijke gewelf ietwat lager en eenigszins schelpvormig, het volgende meer koepelvormig in vlechtwerk en het kruisingsgewelf geheel con-

1) Volgens W. Pleyte, Nederlandsche Oudheden, Leiden 1877, blz. 91, stond de oude tufsteenen kerk op een wierde valt zes ellen hoogte.

[p. 129]

centrisch gemetseld -, de dwarsarmen en de koortravee door zulke gewelven met vier ribben, de sluiting door een lager koepelachtig gewelf met zeven ribben op schalken met kapiteeltjes; alle gespannen tusschen geprofileerde spitsbogige (beneden afgehakte) gordelbogen en (behalve bij het koor) muraalbogen. De kerk bezit:

Preekstoel, de kuip met kussenpaneelen tusschen getorste Ionische zuiltjes en doophek (XVII B); Avondmaalstafel (± 1650).

Orgel (volgens opschrift in een orgelpijp 28 Oct. 1733 gerenoveerd door den orgelmaker Johannes Holm) met rugpositief en rijkgesneden borstwering, waarop de (XIX B nieuw aangebrachte) wapens-Lewe en -Tjarda van Starkenborch en zestien kwartieren.

Een blok banken (± 1650), de achterste met overhuiving, waarop wapen gekwartileerd-Starkenborg- Clant-Gaykinga-Coenders; een groot aantal eenvoudige banken, deuromlijsting, twee portalen (± 1650); een dubbele bank met het wapen van Bolhuis en een aantal eenvoudige (XVIIId).

Groote zerk met wapens voor Ludolf Tjarda van Starkenborch († 1608) en Hidde Onsta († 1618) en verscheidene andere zerken.

Twee koperen bankopzetten met getorste kaarstorentjes en het wapen-Tjarda van Starkenborch (± 1650), waaronder R.A.T.V.S.H.T.V.L. (A. Tjaarda van Starkenborg heer tot Verhildersum en Leens); dubbelen kaarshouder bij den voorlezer (XVIII).

Zilveren gegraveerden Avondmaalsbeker (1653) en schotel (beide met merken: Groningen 1654, Henrick Muntinck), waarop een afbeelding der kerk met den vroegeren zadeldaktoren en het wapen van A. Tjarda van Starkenborch.

Klok, in 1632 door Nicolas Sicmans gegoten op last van Lambert Tjarda van Starkenborch.

[p. 130]

g. Het Huis verhildersum, in zijn tegenwoordigen vorm hoofdzakelijk XVIId (beneden oude steen), is een door singels omringd rechthoekig gebouw van een verdieping met hoog zadeldak, dat om een vestibule twee reeksen vertrekken bevat. Boven den ingang een alliantiewapen, het mannelijk gekwartileerd in 1 en 4 Starkenborg, in 2 en 3 Clant, het vrouwelij k in 1 en 4 Lewe, in 2 en 3 Alberda met hartschild Middelstum en anno 1681; inwendig een marmeren schoorsteen Lodewijk XV en een haard Lodewijk XVI. Een tweepersoons bed uit den ouden inboedel bevindt zich thans op Menkema.

Menzingeweer.

e 1. De ned. herv. kerk, een in oorsprong oud, doch XIX A herbouwd en sinds eenige jaren gepleisterd gebouw met een lagen toren (XIX), bezit:

Preekstoel (gelakt) en eenvoudige banken (XVIII).

Verscheidene zerken, de oudste uit 1640.

Twee zilveren Avondmaalsbekers, een (1701) en een (1708, merken: Groningen, Johannes Dronrijp) met wapen.

2. De doopsgezinde kerk is een zaalgebouw uit 1818, blijkens een steen boven den ingang.

g. Achtkante korenmolen (1855) met stelling: geasfalteerd hout op steen, geasfalteerd houten kap.

Warfhuizen.

e. De ned. herv. kerk, oorspronkelijk een middeleeuwsch gebouw (H. Ludgerus), is in zijn tegenwoordigen vorm een driezijdig gesloten zaalkerkje, met een eenvoudigen toren (XVII, toren XVIII A herbouwd). Zij bezit:

Zilveren Avondmaalsbeker (1707, merken: Groningen, P) en schotel (1823).

[p. 131]

Oude klok, afkomstig uit den ± 1830 gesloopten, vrijstaanden toren van Oldenzijl.

g. Achtkante koren- en pelmolen (1851) met stelling: geasfalteerd hout op steen, geasfalteerd houten kap.

Weë.

a. Een beenen spinklosje uit de wierde bevindt zich in het Museum van Oudheden te Groningen.

e. De ned. herv. kerk, volgens de overlevering gebouwd in 1553, blijkens een cartouche boven den ingang met blokken in 1656 gerepareerd en van een nieuwen toren voorzien door Ludolf Tjarda van Starkenborch, opnieuw hersteld en gepleisterd XIX B, is een rechtgesloten gebouwtje, waarin groote rondboogvensters, met een toren, welks vierkant benedendeel door bemiddeling van pinakels overgaat in een laag achtkant (vernieuwd 1912). De kerk bezit:

Preekstoel (XIXa?) met gesneden opzetstuk, waarop het wapen-Starkenborch en Rengers (XVIII A).

Twee dubbele banken en een geverfde deur (XVIII A).

Enkele zerken, de oudste uit 1679 en een met wapen voor ds. Wilhelmus Muller († 1740).

Zilveren Avondmaalsbeker (1823).

Klok, in 1819 gegoten door Andries H. van Bergen en M. Fremy (Udo A. van Bergen en C. Fremy zonen der gieters).

Zuurdijk.

e. De ned. herv. kerk is een in 1849 grootendeels herbouwd, gepleisterd rechtgesloten zaalkerkje, met zware muren, en een toren, beneden van oude steen; in het door een houten zoldering overdekte inwendige een kleine spitsboognis (voormalig venster?). Zij bezit:

Preekstoel (1849), Avondmaalstafel en onversierde eiken banken (XIX A).

[p. 132]

Verscheidene zerken, de oudste uit 1670.

Avondmaalsvaatwerk: gegraveerden en gedreven zilveren beker (1650) met als bodem een munt van Karel IX van Zweden.

Klok, in 1482 door Herman gegoten, met relief: H. Maagd, H. Kunibertus en de Evangelisten.

g 1. Aan het begin van de lange oprijlaan der boerderij van den heer L. Torringa aan den weg naar Zuurdijk twee schildhoudende leeuwen (XVII), de wapens gedeeld-Entens en -Van Berum onder een helm met helmteeken-Entens, afkomstig van het verdwenen huis Lulema te Warfhuizen.

2. Achtkante koren- en pelmolen (1858) met stelling: geasfalteerd hout op steen, geasfalteerd houten kap.