Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. Deel XI. De provincie Groningen

Leek.

Leek.

e. De ned. herv. kerk, een rechthoekig zaalgebouwtje met spitsboogvensters (1742), waarop een dakruiter met windvaanwapen, gekwartileerd in 1 en 4 Ewsum, in 2 en 3 Oud-Ewsum, bezit:

Preekstoel (1753), de kuip met fraaie draperie-paneelen tusschen stijlen Lodewijk XIV, de trap met paneelen Lodewijk XV; doophek met motieven Lodewijk XIV en XV.

1. Z.g. pulvertoren, oud dorpshuisje (1651, blijkens ankers) met door waterlijsten gedeelden trapgevel.

[p. 124]

2. Achtkante korenmolen met stelling ‘De twee Gebroeders’ (1855 of eerder, vroeger oliemolen).

Lettelberd.

e. De ned. herv. kerk is een gewijzigd en gedeeltelijk gepleisterd vijfzijdig gesloten gebouw (oorspronkelijk XIV?) met langwerpige smalle spitsboogvensters en een dakruiter op den vernieuwden gevel; inwendig een balkenzoldering. Zij bezit:

Eenvoudigen preekstoel (± 1660) en enkele banken.

Zilveren Avondmaalsbeker (1659, merken onleesbaar).

Midwolde.

e. De thans ned. herv. kerk, van Rijkswege hersteld in 1910, bestaat uit een schip (XII B), een ietwat inspringend rechtgesloten koor (XIV of later) en een zadeldaktoren (in oorsprong XII B, verhoogd XIV of later). Het (vooral aan den zuidkant gewijzigde) schip heeft aan de noordzijde een gedichten rondbogigen ingang met kraal en in het bovendeel der muren de drie oorspronkelijke rondboogvensterstjes, aan de zuidzijde een dergelijken ingang, een venstertje en sporen der beide andere. De vlakopgaande toren (aan de westzijde met latere verzwaringen) heeft achtereenvolgens telkens een rond galmgat, waarboven aan de oostzijde een muizentand, en twee spitsbogige galmgaten onder een keperboogfries. Het koor heeft groote spitsboogvensters (in de sluiting gedicht). Inwendig is bij de herstelling het gemetselde gedrukte tongewelf door een houten vervangen; scherpspitsbogige triomfboog. De kerk bezit:

Fraai-gesneden preekstoel (1711, door A. Meijer), de rijke kuippaneelen met de symbolen van de Evangelisten, den Dood en het Leven, tusschen de figuren van Geloof, Hoop, Liefde en Gerechtigheid.

[p. 125]

Fraaie kleine Avondmaalstafel (XVIIIa) van het Fransche type.

Koperen lezenaar (± 1700) op het orgel en zandlooperhouder (XVIIIa).

Orgeltje (1630) met geschilderde vleugels, waarop Mozes met de wetstafelen en David, op het middenschot der driezijdig naar voren springende galerij (vroeger op houten zuilen) de geschilderde wapens - In en Knyphuisen en.....

Hooggestoelte (± 1670) met versierde overhuiving.

Eiken portaal met opzetstuk (± 1660); kerkzakjeshanger (± 1700).

Fraai marmeren grafmonument (1665-1669, door Rombout Verhulst) voor Carel Hieronymus van In- en Knyphuisen, op de tombe de gestorvene op zijn doodsbed en op hem neerziende zijn gemalin Anna van Ewsum, tegen den wand een groote cartouche met opschrift en kwartieren; ter linkerzijde is toegevoegd de figuur (1714, door Bartholomeus Eggers) van den tweeden gemaal van Anna van Ewsum, Georg Wilhelm van In- en Knyphuisen († 1709), waarvoor een putto is verwijderd (thans in het Museum van Oudheden te Groningen).

Twee vurenhouten psalmbordjes (XVII).

Wapenborden: een klein vierkant voor C.V.E. (Casper van Ewsum, † 1639), een geschilderd met vele kwartieren voor C.H.V.v.I.E.K. (= Carel Hieronymus, vrijheer van In- en Knyphuisen, 28 Oct. 1632-31 Juli 1664), een gebeeldhouwd († 5 Sept. 1709), een († 1 April 1714), een gebeeldhouwd († 28 Dec. 1717), een († 19 Mei 1729), een gesneden en geschilderd († 10 Febr. 1737, 20 jaar oud) en een voor Wiliem v. In- en Knyphuisen († 17 Maart 1768).

Avondmaalszilver: twee bekers en twee schotels (alles 1839).

[p. 126]

g. huize de nienoort, gesticht XVI, doch later verbouwd en in 1884 na een brand op een deel der oude grondslagen geheel gemoderniseerd heeft nog twee gebeeldhouwde poortjes (1678 en ‘renovatum 1679’), ingemetseld aan de achterzijde, het eerste met het wapen-Inen Knyphuisen, het tweede eenvoudiger en dichtgemetseld. Voor de ophaalbrug een rijke natuursteenen poort (1708, door H. Bielefeld blijkens opschrift): een rondbogige doorgang tusschen pilasters met siertrossen, waarboven het alliantiewapen van Georg Wilhelm van In- en Knijphuisen en Anna van Ewsum en vazen, geflankeerd door zijstukken o.a. met allegorische nisfiguren tusschen pilasters met vazen, met een ingezwenkte bovenlijn, waaronder Heraclitus en Democritus, bij de eigenlijke poort aansluitende.

Inwendig een rijkgesneden schoorsteen (XVIII A) in den trant van Marot, met het wapen-In-en Knyphuisen, een kleinere eenvoudige schoorsteen (± 1700), een gesneden bovendeurstuk (XVIII), een paneel, het huis in ± 1550 weergevend, en zes stoelen (XVIII).

In het park een koepel, inwendig als ‘schelpengrot’ (XVIII) behandeld en een paar looden tuinbeelden (XVIII).

Oostwolde.

e. De ned. herv. kerk (1908) bezit:

Eiken preekstoel (± 1650) met boogpaneelen.

Avondmaalszilver: beker (1763, merken: Groningen, L.v. Giffen), blijkens opschrift in 1763 geschonken door Willem van In- en Knyphuisen en Susanna Johanna Alberda en een (1818), schotel (merk en inscriptie als eerste beker), en twee bordjes (1824).

g. Achtkante watermolen ‘Ik zorg voor allen’ (1801) in den polder Vredewold.

[p. 127]

Tolberd.

a. Een gebakken potje bij het graven van het kanaal Diepswal-Tolberd, een bronzen beitel (bronstijd), in het veen gevonden en een grafurntje uit ‘De Pool’ zijn in het Museum van Oudheden te Groningen.

e. De thans ned. herv. kerk (in oorsprong XIII A) door het uitbreken van groote vensters geschonden, bestaat uit een schip, een lager en smaller rechtgesloten koor en een (niet in verband met het schip gemetselden) hoogen zadeldaktoren (XIV?). Het koor vertoont in de sluiting met puntgevel nog goeddeels den vroegeren toestand, rondbogige vensters en nissen, en aan de zuidzijde sporen der oorspronkelijke rondboogvensters. Het schip heeft aan de noordzijde een gedicht rondboogvenster en een gedichten rondbogigen ingang. De vlakopgaande toren heeft gekoppelde rondbogige (inwendig spitsbogige), in een rondboognis gevatte galmgaten; wat natuursteenen hoekblokken.

Inwendig is in het schip boven het tegenwoordige plafond een oude zoldering aanwezig; in het koor, met spitsbogigen triomfboog, is een consistorie getimmerd. De kerk bezit:

Een enkele bank (XVII B).

Enkele uitgesleten zerken, de oudste 1622 (?).

Avondmaalsvaatwerk: zilveren beker (1686, gemerkt Groningen, H S), geschonken door Ulsia Maria Auwema; kruik van aardewerk met zilveren deksel, geschonken als voren; oude tinnen beker en bord (1800).

Klok, in 1660 gegoten door Jurien Balthasar, met het wapen van Carel Hieronymus van In- en Knyphuisen en Ivo Auwema.

Zevenhuizen.

a. Een alhier aangetroffen werpsteen bevindt zich in het Museum van Oudheden te Groningen.