Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. Deel XI. De provincie Groningen

Eenrum.

Eenrum.

a. Een groot aantal voorwerpen (terpentijd) uit de wierde bevindt zich in het Museum van Oudheden te Groningen.

e. De ned. herv. kerk is een gepleisterd rechtgesloten gebouw van zes traveeën, waarvan (naar boven de gewelven blijkt) het muurwerk der drie westelijke, vermoedelijk oudere (XII), van het midden der westtravee af, uit tuf, dat der overige traveeën en der geheele overwelving (± 1250) uit baksteen bestaat, met een toren (1646-1652, blijkens een in 1809 vernieuwden gedenksteen). Het gebouw heeft lisenen, doch aan de zuidzijde latere verzwaringen; ingebroken groote spitsboogvensters. De door natuursteenen waterlijsten en hoekblokken ver-

[p. 51]

levendigde toren bestaat uit een hoog vierkant benedendeel, dat overgaat in een laag, halfkoepelvormig gedekt achtkant, waarop een open houten spitsje; ompleisterde kleine spitsbogige galmgaten, waartusschen ruimten voor wijzerplaten en daarboven grootere spitsbogige galmgaten. Inwendig concentrisch-gemetselde koepelachtige gewelven, met vier in een rozet samenkomende ribben, gescheiden door spitsbogige gordelbogen - de voormalige triomfboog tusschen de tweede en de derde travee van het W. rijker geprofileerd -, doch over de westelijke travee een schelpvormig gewelf met ribben van rechthoekige doorsnede en op den gewelfsluitsteen 1.8.1648.

De toren gaat inwendig door zwikken van het viernaar het achtkant over.

De kerk bezit:

Rijkgesneden preekstoel (XIXa), op de kuippaneelen: Geboorte, Vlucht, Graflegging, Hemelvaart en Opstanding van Christus; doophek en Avondmaalstafel (XIXa).

Orgel met rugpositief (1817, door R.A. Lohman en Zonen, het beeldhouwwerk door A. Walles) door Gosen Geurt Alberda gesticht.

Dubbele bank met achter- en zijschotten, waarop het wapen-Alberda, en vele eenvoudige banken (XIXa).

Vele grafzerken, waaronder een hartvormige in koper voor Harmannus Jarghes († 1506), en voor Cornelis Bolis van Rakum († 1593) op het kerkhof, beide met wapens; een uit 1645, met Vredeman-de-Vries cartouches, 1672 met cartouches, 1712, 1723, 1729, 1752 en 1769 in Lodewijk XV stijl, thans alle tegen de muren der torenruimte; voorts o.a. zerken uit 1671 en 1685 met cartouches.

Gedreven en gegraveerden zilveren Avondmaalsbeker (1634; merken: Groningen, M).

De natuursteenen doopvont (XIIIa) bevindt zich in het Museum van Oudheden te Groningen.

[p. 52]

g 1. A 59. Gepleisterd huis met ankers: 1775.

2-3. Achtkante korenmolens, één (vóór 1781) met lage stelling: riet op houten tusschen- en steenen onderstuk, houten kap, en één (1862): geasfalteerd hout op steenen tusschen- en onderstuk, geasfalteerde houten kap.

Pieterburen.

e. De ned. herv. kerk (H. Petrus) bestaat uit een gewijzigd schip met lateren noorderdwarsarm, een honger koor van één travee met een vijfzijdige sluitingstravee (XV) en een toren, in 1805 gebouwd door Goosen Geurt Alberda (op een cartouche: ‘A^o 1698 dit portaal gebouwd’). Het koor heeft hooge spitsboogvensters en (gewijzigde) beeren. De toren bestaat uit een hoog steenen benedendeel en twee open achtkante houten geledingen. Inwendig over schip en dwarsarmen een houten zoldering, over het koor kruisribgewelven. De kerk bezit:

Rijkgebeeldhouwden preekstoel in Lodewijk XVI-stijl met door allegorische vrouwefiguren gescheiden kuippaneelen, waarin vazen en allegorische attributen, in het benedenfries de Evangelisten(?), het wapen-Alberda, enz.

Fraai-gesneden opengewerkt doophek (± 1800).

Twee twee-armige kaarshouders (XVIIId).

Orgel met rugpositief en tribune (XVIII).

Heerenbank (XVIIIb), het voorschot met gebeeldhouwden drakentreden, op het achterschot een gebeeldhouwd wapen, gevierendeeld: Alberda-Horenken-Tamminga-Clant (Gerhard Horenken Alberda van Dijksterhuis) en vazen, en met gesneden zijstukken; vele banken, waaronder met gesneden zij-, achter- en voorschotten (XVIIId); kleine eiken Avondmaalstafel met marmeren blad (XVIIId).

Verscheidene grafzerken, o.a. pastoorszerk (1568), een voor Eltke Entens-Roltemans († 1602), ds. Johannes

[p. 53]

Piccardt († 1680, gesticht door zijn broeder, den syndicus Henricus Piccardt).

Rijkgebeeldhouwde paneelen (XVIIId) in een rankwerkboog, onder den triomfboog: Abraham's offer en Jezus met de Samaritaansche vrouw.

Vier koperen kroontjes (XVIII B), zes-lichts.

Geschilderde wapenborden voor Diderick Sonoy († 1597) en zijn vrouw Maria van Malsem († 1584), Susanna Elisabeth Alberda van Menkema († 1744, met gebeeldhouwd wapen en kwartieren), haar echtgenoot Gerhard Alberda († 1784), Gosen Geurt Alberda († 1830).

Zilveren Avondmaalsbeker (XVII?, merken onduidelijk).

Twee klokken, een groote, in 1553 door Antonius van Utrecht gegoten, en een zeer oude kleine klok.

g 1. Van het in 1903 afgebroken huis ten Dijke (XIV, verbouwd in 1791) is het inrijhek (± 1700) korten tijd geleden naar Menkema overgebracht, waar de bekronende vazen daarvan alreeds aanwezig waren. Op de borgstee - een van de schathuizen is tot boerderij verbouwd - nog enkele sierstukken (XVIII).

2. B 50. Boven de inrijpoort: A^o 1790.

3. Achtkante korenmolen (1846) met stelling ‘De vier winden’: geasfalteerd hout op steenen onder- en tusschenstuk, met muldershuis (1734).

Westernieland.

a. Een witgrijze kruik (laatmiddeleeuwsch) bevindt zich in het Museum van Oudheden te Groningen.

e. De ned. herv. kerk, een in oorsprong oud (XV?), in 1831 hersteld en gewijzigd, thans gepleisterd en vormeloos rechtgesloten gebouw, met spitsboogvensters en een zadeldaktoren (westmuur vernieuwd), bezit:

[p. 54]

Gesneden preekstoel (± 1660) met het wapen-Tamminga; verscheidene banken (XVIIc), waaronder een met achterschot en wapen.

Verscheidene zerken, de oudste uit 1644, een voor Eizo Wirzema en echtgenoote in rijken Lodewijk XV stijl.

Koperen kroontje (XVIII), zes-lichts.

Zilveren Avondmaalsbeker (1706).

Klok, in 1753 door J. Borchardt te Groningen gegoten.