Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. Deel XI. De provincie Groningen

[p. 45]

Delfzijl.

Delfzijl.

a. Germaansche oorurnfragmenten, van hier afkomstig, bevinden zich in het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden.

Een netverzwaring (terpentijd) uit Amsweer en een bronzen sleutel uit de wierde van Tuikwerd bevinden zich in het Museum van Oudheden te Groningen.

b. Waterpoort (1833), eenvoudige baksteenen doorgang met enkele natuursteenen sierdeelen, naar het haventerrein.

c. Dorpsterzijl en slochter- en scharmerzijl. Sluisborstweringen, met op het benedendeel cartouches (1716, jaar van vernieuwing der Dorpsterzijl), bekroond door kuifstukken (1752, jaar van verbetering der Dorpsterzijl), en brug met zandsteenen boog (1748) aan de landzijde waartegenover zandsteenen borstwering (XVIII B), nabij het voormalig zijlvesthuis.

d. Oude Schans 54. Voormalig zijlvesthuis van ‘de drie delfzijlen’ (1832, blijkens steen); achtergevel (1752, blijkens steen): ingezwenkte hals met aanzetkrullen en segmentvormige bekroning, waarin een wapen.

e 1. De ned. herv. kerk, in 1613 gesticht, in 1830 door het tegenwoordige gebouw vervangen (blijkens den ingangssluitsteen, aanwezig tot de vergrooting met een noordarm voor eenige jaren), een eenvoudige zaalkerk met torentje op den gevel, bezit:

Twee zilveren Avondmaalsbekers (1657, merk: lelie), met afbeelding van de toenmalige kerk; oud tinnen bord en kan.

Klok, in 1690 gegoten, mct wapen van Groningen en Ommelanden.

[p. 46]

2. De moderne r.k. kerk (H. Jozef) bezit:

Verguld koperen kelk (1661; merken M O, onduidelijk).

g 1. Waterstraat nr. 11/12. Gevelsteen: In de hope (1637).

2. Achtkante korenmolen (± 1875, in plaats van afgebrande ‘Adam’) met stelling.

Farmsum.

a. Beenen glissen (terpentijd), een Germaansche pot (I-IV), een Saksisch potje (V), een Frankische kam en kamfragment (later Karolingsch) bevinden zich in het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden, twee beenen kammen (volksverhuizingstijd) uit de wierde in het Museum van Oudheden te Groningen.

c. Versierde hardsteenen gerechtspaal (1727, verplaatst).

e. De ned. herv. kerk, gebouwd ter vervanging van een in 1869 afgebroken oudere (in oorsprong een kruiskerk XIII, van zijbeuken en een nieuw koor voorzien XV), bezit:

Een als doopvont dienende, geverfde zandsteenen vaas (XVII) met zestien wapens (houten deksel en voet nieuw), afkomstig van den borg Haykema te Zeerijp.

Koperen doopbekken (1817) op ijzeren houder.

Orgel (1828, door R.A. Lohman en Zonen te Groningen).

Stoel (XVII).

Fraai-gebeeldhouwde groote zerk voor Hero Maurits Ripperda († 1633) met diens liggende figuur op een tombe in zuilenomlijsting, in het fries acht kwartieren met helmteekens en daarboven in zuilenomlijsting de Gerechtigheid, geflankeerd door de Kracht en de Vrijheid.

[p. 47]

Avondmaalszilver: twee bekers (1832), twee ronde en drie platte schalen, kan (alles 1836).

Klok, in 1527 gegoten met het wapen-Ripperda.

g 1. Twee schildhoudende leeuwen (XVII) met de wapens-Ripperda en -Welvelde, van het huis te farmsum afkomstig, bevinden zich thans in het Museum van Oudheden te Groningen.

2. Achtkante korenmolen ‘Aeolus’ met stelling: riet op houten tusschen- en steenen onderstuk.

3. Achtkante watermolen in den Proostpolder (opgericht 1873).

4. Spinnekop-watermolen in den Tuikwerderpolder (1887?).

Heveskes.

e. De ned. herv. kerk, 1778-1780 op last van L.S. Rengers, zijn weduwe douair. A.L. Rengers-Bentinck en moeder M.B. douair. Rengers-Tjarda van Starkenborch vernieuwd, grootendeels blijkbaar met oude steen en met gebruikmaking van het oostelijk gedeelte der zware muren van een bestaanden toren, is een rechtgesloten zaalgebouw met een eenvoudigen toren, met van vier- tot achtkant ingesnoerde spits. Inwendig vlakke overzoldering. In de blokken van den toreningang: 1778 en het wapen-Rengers; in den oostwand van den toren onder het kerkdak een nis, muizentand en moet van een vroeger kerkdak. De kerk bezit aan meubelen uit den tijd van den bouw:

Fraaien preekstoel met trap in den stijl van Lodewijk XV, doch reeds met motieven-Lodewijk XVI; doophek; preekstoel- en voorlezerslezenaar, hanger voor kerkzakjes; banken met koperen bankkandelaars; torendeur.

[p. 48]

Zerk (1674) en eenige zerken (XVII-XVIII A) met wapens.

Klok, in 1634 gegoten door Nicolaas Sicmans te Groningen.

g. Achtkante korenmolen (1855): geasfalteerd hout op steenen onderstuk, geasfalteerde houten kap.

Meedhuizen.

e. De thans ned. herv. kerk is een in oorsprong middeleeuwsch, doch later (in 1624? en in 1703) zeer gewijzigd, rechtgesloten, met lisenen versterkt gebouw, thans geheel met klimop begroeid; de in 1803 geof verbouwde toren is een aantal jaren geleden ommanteld en verhoogd. In de sluiting nog een paar nissen met stukken van een rondstaaf-profiel. De kerk bezit:

Zeer eenvoudigen, geverfden preekstoel (XVII of XVIII).

Rijk-gebeeldhouwde zerk (1742) voor ds. Jacobus Ringels.

Gedreven en gegraveerden zilveren Avondmaalsbeker (1639, gemerkt: H B ineen).

Oud tinnen bord.

Klok, in 1569 gegoten door Godfrid Baulard Lotharingius, op last o.m. van Joachim Ripperda, unicus collator.

g 1. Meedhuistermeer. Op de boerenplaats Oosterbroek wordt bewaard een zandsteenen vaas (XVII) met wapens en gedekt door een kroon, afkomstig van den borg Haykema te Zeerijp.

2-4. Molens. Achtkante houten korenmolen in het dorp (1862); achtkante watermolens in den Geefsweerster

[p. 49]

polder (opgericht 1855, ‘de rijzende zon’) en den Meedhuisterpolder (opgericht 1864).

Oterdum.

e. De ned. herv. kerk, een driezijdig gesloten, XXa gepleisterd gebouw (in 1830 geheel herbouwd), waarin groote spitsboogvensters met een door een pyramidaal dak afgesloten, eenvoudigen toren, bezit:

Gesneden preekstoel (XVIII A, gelakt) met het wapen-Rengers.

Dubbele koperen kaarshouder en enkele kaarshouders (XVIII).

Bank met opzetstuk, alliantiewapen-Renpers en -Tjarda van Starkenborgh in omlijsting (XVIII A); geverfde banken (XVIII).

Zerk (1670) en enkele latere zerken op het kerkhof.

Drie geverfde gesneden psalmbordjes (XVIIIc).

Klok, in 1617 door Hans Nortmeyer gegoten.

Zilveren Avondmaals(diaconie)beker (1705, merken: Groningen, P K in omranding).

Uitwierde.

e. Bij de ned. herv. kerk, een zaalgebouw (1839), staat nog de van een vroegere kerk afkomstige zeer zware, in 1844 verlaagde, toren (XIV?), bekleed met afwisselende lagen van tuf- en baksteen; aan de oost- en de westzijde geprofileerde galmgaten. Boven den ingang fraai-gebeeldhouwde wapensteen (uit de vroegere kerk afkomstig) voor Unico Ripperda (1503-1566) met de wapens-Ripperda en -Van Buckhorst en een steen (1844). Inwendig een koepelgewelf met ingebroken gat; in de ruimte daarboven in den oostwand een gemetseld trapje naar de oorspronkelijke kerk. De kerk bezit:

[p. 50]

Spreekgestoelte (1814-15, door den timmerman Jacob Meijer).

Twee zerken (ingemetseld te weerszijden van den ingang) met ridderfiguren, voor leden van het geslacht Wijncken (XVII A); voorts zerken met wapens, voor Haro Winken to Rengeheim († 1563), en uit 1623, 1624 en 1662.

Zilveren Avondmaalsbeker (1650).

Groote klok, in 1516 gegoten, en kleine oude klok.

Weiwerd.

e. De ned. herv. kerk (1877) heeft boven den toreningang een alliantiewapen, beide nu afgehakte schildjes vroeger met het wapen-Ripperda (?), afkomstig van een vroegeren toren. Zij bezit:

Preekstoel (XIXa).

Zerk (1755) met wapen.