Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. Deel X. De provincie Noord-Brabant

Hilvarenbeek.

a. In de buurtschap Voort zijn verschillende oudheden, o.m. een paar bronzen bijlen opgegraven.

e 1. De r.k. kerk (H. Petrus, banden), reeds XII tot collegiale kerk verheven, in 1448 in haar geheel, in 1546 alleen wat betreft den toren door brand geteisterd, in 1583 en 1586 verwoest, in 1607 e.v. hersteld, in 1615 nogmaals afgebrand, in 1616 e.v. wederom in goeden staat gebracht, is in 1905 inwendig gerestaureerd door den architect C. Franssen en 1927-1929 uitwendig door den architect Kooken. Zij bestaat uit een schip (wellicht XIV) met lagen noordbeuk (herbouwd XVd) en een even hoog, doch breeder zuidelijk zijschip (XVI A), een dwarspand (midden-XV, verhoogd XVI A) met westelijken zijbeuk (noordzijde XV, zuidzijde XVI), een koor met 3/8-sluiting (midden-XV) en eenen toren (± 1550).

[p. 217]

Bij de aansluiting van koor en zuidarm de sacristie (XVI); aan de oostzijde van dezen arm een moderne kapel en te weerszijde van den toren moderne aanbouwsels. Blijkens nissen inwendig in den noordelijken koorwand en gedichte vensters boven in den oostelijken wand van den noordarm bevond zich vroeger bij de aansluiting van het koor en dezen dwarsarm een aanbouwsel met verdieping. Het schip en de westelijke wand van den noordbeuk - onder één dakschild - bestaan uit tufsteen, het dwarspand vertoont gedeeltelijk banden van tuf, terwijl het koor over zijn benedengedeelte met tuf is bekleed en hierboven tufsteenen banden vertoont. Het koor heeft eenvoudige, de overige kerk rijk gedetailleerde steunbeeren. Inwendig worden schip en zijbeuken gescheiden door natuursteenen zuilen, waarboven (thans blinde) lage spitsboogvensters; beide hebben evenals het koor houten ton-, de sacristie steenen netgewelven.

De van dubbele rijkversneden steunbeeren en een veelhoekigen, ten deele uitgemetselden, traptoren aan de zuidoostzijde voorziene toren, van baksteen met details van tuf, bestaat uit drie geledingen en eene door een houten balustrade omgeven achtkante spits, tot een peervorm aanzwellend en door een open achtkante en wederom met een peervorm afgedekte lantaarn bekroond (XVI en 1615). De onderste geleding heeft een portaal en inspringend gevelvenster, waarvoor een balustrade van gemetselde bogen, gesteund door een fries van driepassen op gebeeldhouwde kraagsteenen in kleurige afwisseling van bak- en tufsteen; de beide bovenste geledingen en de langszijden der onderste geleding hebben aan iedere zijde drie (aan de zuidzijde twee) hooge spitsbogige, door een segmentboog te halver hoogte gedeelde nissen; de diepere nissen van de inspringende bovenste geleding zijn door kleine beeren gescheiden en bevatten ingebroken galmgaten, de beeren zijn verbonden door een gemetselde

[p. 218]

borstwering. De over de beide onderste geledingen driehoekig uitgemetselde en als deze met spaarnissen versierde traptoren, is hierboven rond uitgebouwd en slechts door een fries van in kruisen eindigende boogjes verlevendigd. De kruising draagt een open achtkanten dakruiter (XVI, later herhaaldelijk gewijzigd en gerestaureerd) met peer. De kerk bezit:

Houten hoofdaltaar en twee zijaltaren van St. Joris en van St. Sebastiaan (alle XVIII A); het beeld van St. Joris te paard den draak doorstekend (gemerkt: Walterus Pompe 1729) bevindt zich thans in de sacristie, het beeldje van den H. Sebastiaan is nog ter plaatse.

Twee rijk gesneden eiken kanunnikengestoelten (XVII A).

Gebeeldhouwden eiken preekstoel (1628) met versierden voet en klankbord, op de kuip de figuren der Evangelisten in reliëf.

Grafzerken: zeven (XVIIa), en voor het altaar een (1756) voor den vicaris-generaal Martinus van Litzenborch.

Eiken groep: H. Anna zelfderde (± 1500, op de achterzijde het merk van Mechelen), in de oorspronkelijke polychromie.

Eiken beeld (XVI A): Christus op Calvarie met langen staf (in de pastorie).

Schilderij: aanbidding van Jezus in den stal (± 1700, gemerkt: D.Q., doek) in den trant van Rubens.

Gegoten koperen kroon (XVI), tweemaal acht-lichts, de geprofileerde stam eindigend in masker met ring en bekroond door ridderfiguurtje.

Dergelijke gegoten koperen kroon (XVI), tweemaal zes-lichts, doch zonder figurale bekroning.

Verguld zilveren kelk (± 1500), op den lateren (±1600) voet de merken: 's Hertogenbosch en drie lelies in hartschild.

[p. 219]

Gedreven koperen collecteschotel (1650) met in het midden eene voorstelling van het Beloofde land.

Twee gegoten driepootkandelaars met engelkopjes (XVII B).

Drie klokken, waarvan een (‘Hilvaris’), in 1541 gegoten door Jan Waghevens, een in 1737 door Georgius du Mery en een in 1791 door N. Simon; klepklok (‘Lucas’) in 1536 gegoten door Jaspar Moer.

Het klokkenspel, dat o.m. twee in 1536 door Jaspar Moer gegoten klokken bevatte, is in 1928 vernieuwd met behoud van één der oude klokken, in 1655 gegoten door F. en P. Hemony.

2. De ned. herv. kerk, in 1809 gebouwd in classicistischen trant naar plannen van L. van Heijst te Waalwijk, is een baksteenen zaalkerk met 3/8-sluiting en een open achtkant torentje op het dak. De voorgevel vertoont pilasters en een fronton. Inwendig: stuczoldering, in het midden waarvan het alziend oog. De kerk bezit:

Eiken preekstoel (XVIIIc).

Geelkoperen lezenaar (XVIIIc) en doopbekkenhouder (XVIII).

Orgel (XIX A), overgebracht uit Amsterdam.

3. Buurtschap tulder. Aan de gebouwen dezer vroeger aan de abdij van Averbode behoorende bezitting herinnert nog slechts een steen met cartouche, waarin wapen met staf en mijter (vermoedelijk van abt) met opschrift: ‘anno 1662’ en ‘ne quid nimis’.

g I. huize groenendaal. Eenvoudig omgracht landhuis (XIX A) ter plaatse van een ouder gebouw, met overwelfde kelderverdieping en koepelspitsje op het dak. Inrijpalen met schildhoudende leeuwen (van elders afkomstig). Inwendig: trap met gesneden leuning (XVIII).

2. A 175. Marktplein. Eenvoudig heerenhuis (XIXa) met kroonlijst, inrijpoort en versierde deur in den trant

[p. 220]

van het Keizerrijk. Inwendig: zaal met stuczoldering (gedateerd 1818) en meubelen uit tijd van den bouw.

3. Buurtschap esbeek. D 40. Jaarsteenen: 1661.

h 1. De schutterij van St. Joris bezit een zilveren vogel (1599, blijkens gedenkplaat), verbonden aan plaquette van St. Joris (XVIII) en platen uit 1571, 1585, 1596, 1598, 1606, 1657, 1661, 1662, 1665, 1670, 1713, 1730, 1750, 1763, 1775, 1786, 1805 en 1821.

2. De schutterij van St. Sebastiaan bezit een aantal zilveren schilden, o.a. uit 1561 (hartvormig in ronden rand), 1595, 1609 (met klein plat zilveren vogeltje), 1610, 1615 (met zeer klein plat vogeltje), 1626, 1628, 1640, 1642, 1654, 1657, 1671, 1700 (M.H.J. Rosier van Brecht de Dommelbergh, in leven vaandrig in het regiment van Turlobbe onder den koning van Frankrijk), 1711, 1731, 1750, 1763, 1784, 1788, 1818 en 1840.