Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. Deel IX. De provincie Friesland

[p. 379]

Wijmbritseradeel.

Abbega.

e. De ned. herv. kerk, in 1809 gebouwd, blijkens steen, ter vervanging eener oudere (H. Gertrudis), in 1859 vernieuwd, bezit:

Klok, in 1647 gegoten door Jacob Noteman te Leeuwarden.

Op het kerkhof een zerk (1671, afgesleten).

Folsgara.

e. De ned. herv. kerk, in 1864 verbouwd, herbouwd in 1875, heeft van de oudere (H. Laurentius), die werd opgetrokken in de plaats van een in 1498 verbrande kerk, nog slechts den toren (1534, blijkens jaartal in een balk), geheel met klimop begroeid en gedekt door een zadeldak. Zij bezit:

Eiken kuip (± 1700, geverfd) van den preekstoel.

Klok, in 1535 gegoten door Geert van Wou en Johan ter Steghe.

Gaastmeer.

e. De ned. herv. kerk (XIX a) bezit:

Eiken kuip (XVII b) van den preekstoel, met gesneden paneelen.

Klok, in 1517 gegoten door Geert van Wou en Johan Schonenborch.

Gauw.

e. De ned. herv. kerk heeft van een oudere, aan den H. Nicolaas gewijde, kerk nog slechts den baksteenen toren (XV) met zadeldak. Zij bezit:

Eiken preekstoel (XVII b).

Klok, in 1698 gegoten door Petrus Overney te Leeuwarden.

[p. 380]

Goënga.

e. De ned. herv. kerk, in 1758 gebouwd ter vervanging eener oudere (H. VUillebrordus), is een eenvoudig rechthoekig gebouw met een torentje op den westgevel. Boven den rondbogigen ingang een steen met opschrift en: 1758. Zij bezit:

Fragmenten (XVII B) van een ouderen preekstoel, met gesneden paneelen.

Groote zerk (XVI b) boven een grafkelder op het kerkhof.

Klok, in 1352 gegoten door Stephanus.

h. Een gouden mantelspeld (XIII), vervaardigd van een munt van de dynastie der Almohaden, in 1889 hier gevonden, is in het Friesch museum te Leeuwarden.

Heeg.

e. De ned. herv. kerk, in 1745 gebouwd ter plaatse van een oudere (H. Christophorus), in 1840 verbouwd, bezit:

Gesneden eiken preekstoel (± 1700).

Doophek (± 1700) met gedraaide balusters en twee duren.

Koperen doopbekkenhouder (± 1700).

Twee koperen doopbogen (± 1700).

Koperen adelaar (± 1700) als steun van een lezenaar.

Eenvoudige eiken banken (± 1700), in paneel gewerkt, met siervazen op de hoeken.

Drie koperen zeslichtskronen (XVIII b), waarvan twee met op vier geschilderde schildjes de namen of beginletters en wapen-Jor Jowiers en van Hartman van Harinxma; een der kronen draagt het jaartal 1748 en namen en wapens van A.J.B. en Ymtgen Ulbes.

Koperen schildje (1747, wellicht van een lichtkroon) met namen en wapens van Ds. Hanso Lemstra en vrouw.

Twee beschilderde psalmborden (1819) en twee (XIXa).

[p. 381]

Zilveren beslag (1762) van een bijbel, waarin gegraveerp de namen der schenkers.

Klok (1616).

g. 1. Nr. 82. Fragment van een topgevel met jaartalankers: 1699 en gebeeldhouwden gevelsteen met opschrift vermeldend de namen der stichters Jouke Feelses en Hielck Wisser en hun wapens. Inwendig: baksteenen portiek met gebeeldhouwde zandsteenen boogblokken en in Hindelooper trant beschilderde deur, van elders hieraan gebracht.

Drie gebrandschilderde ruitjes, den scheepsbouw voorstellend, afkomstig uit het bovenlicht der deur, zijn thans in het huis van den eigenaar overgebracht.

2. Nr. 229. Huis, thans onderwijzerswoning der Gereformeerde school, met breeden gevel (1737). Vooruitspringende middenpartij van bak- en zandsteen, bekroond door een trapgevel met gebeeldhouwde vleugelstukken en kuif; ingang met zijlichten en gesneden deur; te weerszijden van de middenpartij twee vensters met gebeeldhouwde latei; kroonlijst met gesneden consoles. Inwendig: schoorsteen met spiegel in gebeeldhouwde omlijsting (XVIII b).

3. Boerenwoning¹⁾ met topgevel, waarin een gebeeldhouwde gevelsteen met wapens-Bergsma en: 1758; hooge zandsteenen stoep met gebeeldhouwde vulling onder de treden; verminkte leuning. Inwendig: opkamer met wandbeschilderingen (XVIII c), vogels en bloemen voorstellend. Onder in den schoorsteen een groot tegelstuk (XVIII c, de boerderij). In den bovenmantel een geschilderd schoorsteenstuk (XVIII c, een zeegezicht).

4. Naast nr. 88. Eenvoudige gevel, waarin nokanker met: 1781.

1) Onlangs geheel verbouwd, waarbij de wandschilderingen op den zolder van het nieuwe huis zijn gebruikt, het tegelstuk, voor zoover niet vernield, is opgeborgen, terwijl ook de gevelsteen en twee deuren zijn bewaard gebleven.

[p. 382]

5. Nr. 88. Fragment (1793) van een woonhuis, thans onderwijzerswoning der Ned. Herv. gemeente. Inwendig: bedschotbetimmering (1793); in de voorkamer een geschilderd behang (XVIII d) van vier groote vakken (waarvan één (nieuw en een klein (boven de deur), en een schoorsteenmantel met schildering (gemerkt: P. Folder 179..) voorstellend het bezoek van de engelen aan Abraham en Abraham's offerande. Twee schoorsteenmantels (XVIII d), waarin schilderingen, bijbelsche tafereelen voorstellend; in de gang een eenvoudige portiek (XVIII d) en een nis bekroond door snijwerk (XVIII d).

6. Nr. 266. Huis met twee gepleisterde halsgevels (1794). Inwendig: wandschilderingen (XVIII d, doek), voorstellende zeegezichten en landschappen; schoorsteen (XVIII d, eenvoudig); in een nevenvertrek een gesneden bedschot en een schoorsteenmantel, waarin gesneden een bijbelsch tafereel.

7. Nr. 97. Gesneden deurkozijn (± 1800).

Hommerts.

e. De ned. herv. kerk, in 1876 gebouwd ter vervanging eener oudere (H. Johannes Baptista), bezit:

Koperen doopbekken (XVII d).

Eiken doopbekkenvoet (XVII d) in den vorm van een Ionisch zuiltje.

Klok, in 1624 gegoten (door Hans Falck van Neurenberg?).

Indijk.

Op het kerkhof staat een overhuifde klokkenstoel, waarin een klok (XIII?) zonder opschrift.

Jutrijp.

e. De ned. herv. kerk bezit:

Koperen doopbekken (XVII d).

[p. 383]

Eiken doopbekkenvoet (XVII d, als te Hommerts).

Klok, in 1772 gegoten door J. Borchardt te Enkhuizen.

Loënga.

e. Op het kerkhof staat eenoverhuifde klokkenstoel, waarin een klok, in 1670 gegoten door Petrus Overney te Leeuwarden.

Nijland.

e. De ned. herv. kerk (H. Dodo?)¹⁾, in 1275 gesticht, XV gewijzigd, later meermalen hersteld, is een gebouw van gele en roode baksteen, bestaande uit een schip, een 5/10-gesloten koor, en een vierkanten toren (in 1615, 1664, 1820 en 1854 hersteld) met een ingesnoerde achtkante houten spits. Tegen schip en koor zware eensversneden steunbeeren. Groote spitsbogige vensters (waarvan die in de koorsluiting zijn dichtgemetseld) in omlijsting van profielsteen, en waaronder een rondgaande zandsteenen waterlijst. Aan de zuidzijde een korfbogige ingang (XV), waarboven een driehoekig fronton met opschrift betreffende een herstelling van den toren en: 1664. Aan de noordzijde een dichtgemetselde spitsbogige ingang (XIII d), waarnaast een andere (XV d). De toren heeft in den westgevel een spitsbogig venster, en aan alle zijden ellipsbogige galmgaten (XVII) boven een waterlijst, onder welke rondbogige nissen. Inwendig (XIX B geheel verknoeid): achter een in het koor getimmerde consistoriekamer, in de als berghok gebruikte koorsluiting, is nog een gedeelte van het spitsbogige houten gewelf (XV) met doorhangende geprofileerde schinkels zichtbaar. Deze schinkels rusten in de hoeken der sluiting op schalken, welke te halver hoogte neerkomen op gebeeldhouwde kraagsteenen. Trekbalken

1) Volgens J.G.C. Joosting en S. Muller Hzn., Bronnen voor de geschiedenis der kerkelijke rechtspraak in het bisdom Utrecht, II, 571 (onder verwijzing naar het Register van Aanbreng, II, 326) was de kerk aan den H. Nicolaas gewijd.

[p. 384]

met geprofileerde sleutelstukken (XV). In de consistoriekamer boven de deur een gesneden bekroning (XVIII) met opschrift. De kerk bezit:

Altaarsteen (?), voor den zuidelijken ingang gelegen.

Eiken preekstoel (1659, geverfd), met meesterteeken en initialen P.I.M.

Doophek (XVII c, geverfd) met gewrongen balusters.

Koperen doopbekken (XVII c) met deksel en draaibaren arm.

Orgelgalerij (XVII c) op gewrongen Korinthische zuilen, waartusschen gesneden paneelen. Op het moderne orgel staan drie beelden (XVII c, gewit), voorstellend Geloof, Hoop en Liefde.

Voor den drempel van den noordelijken ingang een halve zerk (XIII?) van roode Bremer steen, met rechtlijnig ornament; onder den houten vloer een groote gebeeldhouwde zerk (1550, door Vincent Lucas) met Renaissance-portiek en wapens, voor Sydts van Botnia († 1548) en Bauck van Camstra († 1547); verder een gebeeldhouwde zerk met wapens, voor Sydts van Botnia († 1615), Frouck van Botnia († 1596) en Bauck van Botnia († 1638).

In een der vensters twee fragmenten (XVII) van gebrandschilderd glas, waarop twee ossen (in verband met de legende der kerkstichting).

Gegraveerden zilveren Avondmaalsbeker met, onder tegen den voet, een opschrift en: 1646 (merken: Bolsward, jaarletter P = 1646, en Fransche lelie?); dergelijken beker, gecopieerd naar den vorigen, met opschrift en: 1819 (merken; gehelmd kopje, loopend leeuwtje en A.B.).

Twee klokken, waarvan een in 1598 gegoten door Hendrik Wegewart en een in 1619 door denzelfden gieter.

g. Huis nr. 6. Puntgegvel met aanzetkrullen oPp de hoeken, waaronder: 1771 (trant Lodewijk XV), en een gevelsteen met bakkersoven en O.Y.

[p. 385]

Offingawier.

e. De ned. herv. kerk bezit:

Klok, in 1637 gegoten door M.F.S.

h. Op het schiereilandje Potschar, aan de Houkesloot, zijn in 1912 de overblijfselen ontgraven van het z.g. Sneeker oudkerkhof. Behalve eiken doodkisten en skeletten zijn hier gevonden: fundeeringen van een baksteenen gebouw (kapel?); voorts scherven (XVI d-XVII a) van aardewerk, groen verglaasde estrikken, en fragmenten van glas-in-lood, welke zich thans bevinden in het Friesch museum te Leeuwarden.

Oosthem.

e. De ned. herv. kerk, in 1860 gebouwd ter vervanging eener oudere (H. Johannes Baptista), bezit:

Orgel (1838, door W. van Gruisen).

Klok, in 1785 gegoten door L. Haverkamp te Hoorn.

Een klok, in 1602 gegoten door Hendrik Wegewart te Kampen, is in 1884 door een nieuwe vervangen.

Oppenhuizen.

e. De ned. herv. kerk, in 1695 gebouwd ter vervanging van een oudere (H. Johannes Baptista), die aan de Commanderij der Duitsche orde te Sneek behoorde, in 1865 hersteld, heeft aan de zuidzijde een rondbogigen ingang in omlijsting van profielsteen, waarboven een gedenksteen met wapens-Burmania, opschrift en: 1695. Toren (1817) met spits. De kerk bezit:

Orgel, in 1821 vervaardigd door A. van Gruisen te Leeuwarden.

Drie koperen kronen (XVII d).

Vier gesneden tekstborden (XVIII d).

Avondmaalszilver (tevens van Uitwellingerga): gegra-

[p. 386]

veerden beker met opschrift en: 1733; dergelijken beker (1790); twee dergelijke bekers (± 1800).

Klok, in 1486 gegoten door Gerhardus van Wou.

Oudega.

e. De ned. herv. kerk (XIX a) heeft een spitsje op den westgevel. Zij bezit:

Eiken preekstoel (XVII c).

Zilveren Avondmaalsbeker met opschrift (1689, merk: monogram G.I.).

Klok, in 1623 gegoten door Andreas Obertin.

Sandfirde.

e. De ned. herv. kerk, XVIIId gebouwd ter vervanging van een oudere (H. Johannes Baptista), bezit:

Eiken preekstoel (XVII b) met gegroefde Ionische zuiltjes op de hoeken der kuip.

Klok, in 1633 gegoten door Andreas Obertin.

Scharnegoutum.

e 1. De ned. herv. kerk (1861) bezit:

Vier gesneden tekstborden (XVIII d).

Klok, in 1461 gegoten door Steven Butendiic, in 1902 vergoten.

2. Van het voormalige nonnenklooster der Cisterciënsen ‘Aula Dei’, later Nije-klooster genoemd, in 1233 gesticht door Dodo, abt van Bloemkamp, in 1572 verwoest, zijn in 1916 nabij den straatweg Sneek - Leeuwarden fundeeringen blootgelegd.

Een zesarmig koperen kaarsenkroontje (XV b), drie koperen kandelaars (± 1450), twee drielichtskandelaars (± 1500), twee koperen wandarmen (± 1500) en eenige kleine koperen voorwerpen (± 1500), hier gevonden, zijn thans in het Friesch museum te Leeuwarden.

g. Oud-Friesche greidboerderij (XVIII a, ± 1750 verbouwd).

[p. 387]

Smallebrugge.

Op het kerkhof staat een overhuifde klokkenstoel, waarin:

Klok, in 1617 gegoten door Hendrik Meurs.

Tirns.

e 1. De ned. herv. kerk, in 1699 gebouwd ter vervanging van een oudere (H. Lambertus), bestaat uit een schip, een driezijdig gesloten koor en een houten spitsje op den van grooten moppen opgetrokken westgevel. Rondbogige vensters; aan de noordzijde een rondbogige ingang met oude eiken deur. Inwendig: houten tongewelf met doorhangende schinkels, in welker kruispunten gesneden rozetten; langs den muur rust het gewelf op een lijst met geprofileerde knaagstukken. De kerk bezit:

Eiken preekstoel (XVII d) met in het voorpaneel der kuip het wapen-Burmania.

Doophek (XVII d) met gewrongen balusters.

Overhuifde familiebank (XVIId); twee eenvoudige banken (XVII d) tegen de afscheiding onder het orgel.

Gedenkbord met Latijnsch opschrift betreffende de stichting der kerk in 1699 door Duco Gerrolt van Burmania.

Op het kerkhof, voor den ingang, twee afgesleten zerken (± 1600) met wapens; zerk (1828) met kruis, op den grafkelder der predikanten.

2. Ter plaatse van het voormalige regulieren-klooster tabor (in 1406 gesticht, in 1572 verwoest) bevindt zich nog slechts een ronde, gemetselde waterput van het klooster, benevens metselsteenen en dakleien.

Middeleeuwsch vaatwerk en fragmenten hiervan, benevens een beenen schaats, een zilveren Vlaamsche leeuwengroot (XIV A), en een zilveren stuiver (1508), hier gevonden, zijn in het Friesch museum te Leeuwarden.

Tjalhuizum.

e. Van de vroegere kerk (XIV, gesloopt XIX a) staat

[p. 388]

nog slechts de toren, in 1871 geheel vernieuwd, met achtkante houten spits.

h. Een zandsteenen doopvont (XV), inwendig rond, uitwendig achtkant, op ieder vak versierd met in relief gehouwen aangezichten van heiligen, afkomstig uit de voormalige kerk (zie e), is in het Friesch museumte Leeuwarden.

Uitwellingerga.

e. De ned. herv. kerk, in 1680 gebouwd, bestaat uit een schip met driezijdige sluiting en een toren (1873). Rondbogige vensters en ingang in omlijsting van profielsteen. Gedenksteen met wapens-Burmania, opschrift en: 1680. De kerk bezit:

Eiken preekstoel (XVII c), afkomstig uit de kerk te Ysbrechtum.

Doophek (XVII b).

Heerenbank (XVII b) met overhuiving op gewrongen Korinthische zuilen.

Klok, in 1787 gegoten door L. Haverkamp te Hoorn.

Westhem.

e. De ned. herv. kerk, in 1708 gebouwd ter vervanging van een oudere (H. Bartholomeus), bestaat uit een schip met een driezijdig gesloten oosteinde. Van de oorspronkelijke kerk staat nog de toren (XIV), opgetrokken van groote moppen, gedekt met een zadeldak, waarop een windwijzer (± 1700) en geheel met klimop begroeid. In den noordmuur van het schip een rondbogige ingang met sluitsteen: 1708. De kerk bezit:

Eiken preekstoel (XVII c) met gesneden pilasters op de hoeken der kuip.

Doophek (XVII c).

Twee klokken, waarvan een (XV?) zonder opschrift en een in 1637 gegoten door Jacob Noteman te Leeuwarden.

[p. 389]

Wolsum.

e. De ned. herv. kerk (± 1870) bezit:

Eiken preekstoel (XVII b) met Ionische pilasters op de hoeken der kuip.

Doophek (XVII b, geverfd) met gedraaide balusters.

Twee klokken, waarvan een (XV) zonder opschrift en een in 1598 gegoten door Hendrik Wegewaert te Kampen.

Woudsend.

e. De ned. herv. kerk is in 1837 opgetrokken in classicistischen trant. Zij bezit:

Koperen doopbekkenhouder (XVIII).

Twee koperen lezenaars (XVIII A).

Zes gesneden psalmbordjes (XVIII d).

g 1.	Nr. 158. Ingezwenkte halsgevel met aanzetkrullen waaronder: 1741.
2.	Nr. 145. Dergelijke gevel (1758).
3.	Nr. 280. Gevel (XVIII d) met rechte kroonlijst, waarboven een dakvenster met gesneden vleugelstukken; gesneden deur met bovenlicht. Inwendig: gesneden betimmeringen, bedsteden en schoorsteenmantels.
4.	Nr. 282. Deur (XVIII d) met gesneden kalf en bovenlicht.
5.	Nr. 284. Deur (XVIIId) met pilasters en gesneden kalf.
6.	Nr. 285. Dergelijke deur.
7.	Nr. 139. Halsgevel met jaartalankers: 1805.
8.	Nr. 286. Gevel (XIX a) met rechte kroonlijst, waarop in het midden een driehoekig fronton.

h. Een gevelsteen (XVII d) met voorstelling eener bakkerij en opschrift, afkomstig uit een in 1906 gesloopt huis, is thans in het Friesch museum te Leeuwarden.

IJpekolsga.

e. Op het kerkhof staat een klokkenstoel, waarin:

Twee klokken, in 1664 gegoten door Jurjen Balthasar.

[p. 390]

g. Boerenwoning (1783). Ingezwenkte halsgevel met gebeeldhouwde aanzetkrullen. Deur met zijlichten. Inwendig: in een opkamer gesneden deuren en een schoorsteenmantel met spiegel en schildering; gesneden houten plafond met symbolen der jaargetijden; drie wandschilderingen (XVIII d, doek, gemerkt: Aede Lutzens) met gezichten in Grouw, Stavoren en Woudsend; vier dergelijke schilderingen de jaargetijden voorstellend, en drie grauwtjes met allegorische voorstellingen. In een zijkamer een gesneden bedschot (XVIII d).

IJsbrechtum.

e. De ned. herv. kerk, in 1865 gebouwd ter plaatse van een oudere (H. Martinus, een seendstoel), bezit:

Gesneden wangen (XVII d, geverfd) van banken.

Twee koperen kronen (XVII d).

Graftombe (XVII d) van zandsteen (als marmer geschilderd) voor Duco Martena van Burmania († 1692) en Eduarda Lucia van Juckema-Cammingaburgt († 1682) met rijk beeldhouwwerk, alliantie- en kwartierwapens.

Twee rouwborden (XVIII d) voor Sjouck Gerrolt Juckema van Burmania Rengers († 1784) en zijne vrouw Odilia Amelia gravin van Welderen († 1788), in gesneden omlijstingen.

Avondmaalszilver: kelkvormigen beker op hoogen voet, met alliantiewapen en: 1742 (merken: Leeuwarden, Friesland, G=1742 en meesterteeken AA, waartusschen een bloem=Andele Andeles); doopbekken (± 1650, merken: Sneek, onleesbare jaarletter, meesterteeken: eendje); drie blaadjes met gekartelden rand en elk op vier pootjes, met opschrift (1776, merken, op het grootste: Leeuwarden, Friesland, jaarletter B en onvolledig meesterteeken, op de twee kleinere: 's Gravenhage, jaarletter E en meesterteeken C.R.).