Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. Deel IX. De provincie Friesland

Ooststellingwerf.

a. Eene verzameling steenen hamers en beitels (paleolithisch), afkomstig uit een in 1925 onder deze gemeente ontgraven ‘hurkgraf’, proto-Saksisch vaatwerk, bolpotten, en het gewei van een eland, onder deze gemeente gevonden, zijn thans in de Oudheidkamer te Oldeberkoop (zie blz. 272); een bronzen zwaard van het z.g. Hallstatt-type, hier gevonden in zandgrond, bij kanalisatie van de Tjonger, benevens vuursteenen bijlen zijn in het Friesch museum te Leeuwarden.

Appelsga.

e. 1. De ned. herv. kerk te Oud-Appelsga in 1909 gebouwd ter vervanging eener oudere (1869), die eene aan den H. Nicolaas gewijde verving, bezit:

Eenvoudigen eiken preekstoel (± 1800?).

Op het kerkhof een overhuifde klokkenstoel, hersteld van afbraak van een vroegeren molen. Hierin een klok, in 1435 gegoten door Joh. van Bomen.

2. De ned. herv. kerk te Nieuw-Appelscha bezit:

Eenvoudigen eiken preekstoel (± 1800).

[p. 269]

Donkerbroek.

a. Een steenen beitel en een bronzen randbijl (± 1000 vóór Chr.?), hier gevonden, zijn thans in het Friesch museum te Leeuwarden.

e. De ned. herv. kerk, in 1714 gebouwd op het benedengedeelte eener oudere (H. Laurentius), bestaat uit een driezijdig gesloten schip met een spitsje op den westgevel Boven den in 1918 herstelden ingang een gebeeldhouwde wapensteen (XVIII a, wapens grootendeels afgehakt) met opschrift, geflankeerd door twee gedenksteenen met opschrift en: 1714. De kerk bezit:

Eiken preekstoel (XVII d) met boogpaneelen en met gewrongen Korinthische zuilen op de hoeken der kuip.

Doophek (XVIII c) met gewrongen balusters.

Gesmeed ijzeren voet (XVII d) van een doopbekken.

Orgel (XVIII c).

Avondmaalszilver: twee gegraveerde bekers, waarvan een (1707) en een (1840), met opschriften en wapens.

In een overhuifden dubbelen klokkenstoel op het kerkhof twee klokken, waarvan een (XIII B?) zonder opschrift of jaartal en een in 1502 gegoten door Gerhardus Wou en Johannes Schoonenborch.

h. Vóór de (moderne) kosterswoning ligt een fragment (XV?) van een altaarsteen van roode zandsteen met wijdingskruisje.

Elsloo.

e. Op het kerkhof een overhuifde klokkenstoel, met twee klokken, waarvan een (XV) met Latijnsch opschrift en een in 1849 hergoten door H. van Bergen en Co. te Midwolde uit een, in 1484 gegoten door Johannes van Venlo.

[p. 270]

Fochteloo.

e. Op het kerkhof een overhuifde klokkenstoel (1837), waarin twee klokken (XIV?) zonder opschrift of jaartal.

Haule.

a. Een vuursteenen dolk, onder het veen gevonden, een vuursteenen beiteltje, een steenen bijl en twee gepolijste vuursteenen dik-nekbijlen, zijn thans in het Friesch museum te Leeuwarden.

Langedijk.

a. Fragmenten van een touwbeker (± 2000 v. Chr.), gevonden in een in 1928 hier ontgraven hurkgraf, een urn (III of II v. Chr.) met gekartelden rand en deksel, een aarden beker van Jutlandsch type, steenen bijlen en een steenen pijlpunt, gevonden in graven uit den lateren steentijd, zijn in het Friesch museum te Leeuwarden.

e. Op het kerkhof een overhuifde klokkenstoel, waarin een klok in 1300(?) gegoten door Nicolaas.

Makkinga.

e. De ned. herv. kerk, in 1775 gebouwd door den timmerman Theunes Thomas uit Bergum, ter plaatse eener oudere (H. Bonifacius), bestaat uit een driezijdig gesloten schip en een vierkanten toren met ingesnoerde achtkante spits. Boven den zuidelijken ingang een gedenksteen met: 1775. De kerk bezit:

Eenvoudigen eiken preekstoel, in 1776 vervaardigd door Theunes Thomas.

Gesneden eiken lezenaar (1776).

Gebeeldhouwde zerken (1619, 1670, 1731) met afgesleten wapens-Lycklama a Nyeholt.

Twee koperen kronen (XVII d).

[p. 271]

Eiken bordje met gesneden opschrift vermeldend den bouw der kerk en het vervaardigen van den preekstoel door Theunes Thomas in 1775 en 1776.

Twee klokken, waarvan eene in 1463 gegoten en een in 1776 hergoten door Claudius Fremy.

Wijzerplaat (in de kerk, tegen den westmuur) met: 1777.

Nijeberkoop.

e. Van de in 1826 gesloopte ned. herv. kerk (H. Bonifacius) bestaat nog slechts het kerkhof, waarop een overhuifde klokkenstoel (XVIII?)

Oldeberkoop.

e. De ned. herv. kerk (H. Bonifacius), XII A gebouwd, XIV gewijzigd en naar het Oosten vergroot, in 1845 hersteld, thans in restauratie, is een deels van tuf-, deels van groote baksteen opgetrokken gebouw, bestaande uit een schip, een 3/8-gesloten koor (XIV) en eenen vierkanten toren met zadeldak. De zijmuren van het schip zijn in de bovenhelft versierd met nissen, beurtelings gedekt door twee en door drie rondbogen; in 't midden van deze laatste nissen dichtgemetselde rondboogvenstertjes. In den noordmuur van het koor een kleine, dichtgemetselde spitsbogige lichtopening, een dichtgemetselde ingang en een dichtgemetseld spitsboogvenster. Tegen de hoeken der koorsluiting eensversneden steunbeeren. In alle muren groote, later ingebroken, spitsboogvensters. De geheel gepleisterde toren is op de beide westelijke hoeken tot ongeveer de halve hoogte versterkt en heeft een later ingebroken westelijken ingang. In het bovengedeelte aan elke zijde twee rondbogige galmgaten. Inwendig: de wanden van het schip vertoonen boogstellingen als de

[p. 272]

buitenmuren; het bovengedeelte is van tuf-, de benedenste helft van groote baksteen (de arcaturen zijn hier flauw spitsbogig, vermoedelijk eene herstelling ± 1250). In de hoeken van de koorsluiting ronde schalken met eenvoudige kapiteeltjes, waarop aanzetten en spitsbogige muralen van een vroegere steenen overwelving. Thans over de geheele kerk een houten tongewelf (XVIII). De kerk bezit:

Zandsteenen doopvont (± 1300), op achtkanten voet.

Eiken preekstoel (XVII A, geverfd) met gegroefde Korinthische zuiltjes op de hoeken der kuip.

Eiken doophek (XVII A, geverfd) met gedraaide balusters.

Drie familiebanken (XVII A, geverfd) met overhuivingen.

Groote gebeeldhouwde zerk (XVII d) van de familie Barels, met wapens.

Avondmaalszilver: beker (1590) met, onder tegen den bodem, gegraveerd het wapen van Fedde Auckes Rengnalda, 1590 en meesterteeken (huismerk); gladden beker, broodschaal en kleine schaaltjes (alles: 1833).

Klok (XIX a) zonder opschrift.

h. De oudheidkamer der gemeente Ooststellingwerf, onlangs opgericht en gevestigd in de Landbouwschool, bezit: proto-Saksisch vaatwerk en bolpotten, steenen hamers en beitels, het gewei van een eland, oude wapenen (XVI en XVII), een haardplaat (XVII c), vuurkorf (XVII), schilderijtje (1665, paneel), voorstellend een dubbelen haas, en verdere plaatselijke curiosa.

Oosterwolde.

a. In een in 1924 hier ontgraven kringgrepgrafveld (± 200 v. Chr.) zijn urnen gevonden. Een vuursteenen

[p. 273]

dik-nekbijl en een strijdbijl van amphiboliet zijn in het Friesch museum te Leeuwarden.

e. De ned. herv. kerk, in 1735 gebouwd ter vervanging eener oudere (H. Bonifacius), heeft een in 1790 vernieuwde spits op den westgevel en boven den zuidelijken ingang drie steenen met opschriften en: 1736. Naast den ingang een zonnewijzer. Zij bezit:

Eiken preekstoel (XVII d) met gewrongen Korinthische zuiltjes op de hoeken der kuip.

Dito doophek (XVII d) met gedraaide balusters.

Overhuifde familiebank (XVII a).

Zerk (1658) voor de familie Barels.

Avondmaalszilver: beker (1641) op vier bolpootjes met symbolen der Evangelisten, in den gegraveerden rand voorstellingen van Christus en de Apostelen, opschrift en: 1641 (merken: Sneek, K en onleesbaar); beker met opschrift en 1663, in welks bodem gesoldeerd een munt (Saksen, 1623), dergelijken beker (XIX, naar den vorigen vervaardigd).

Tinnen broodschaal (XVIII d).

Op het kerkhof een dubbele klokkenstoel met twee klokken, waarvan een in 1492 gegoten door Herman, en een in 1738 door Cyprianus Crans.

In den tuin der pastorie een achtkante zandsteenen doopvont (XIV).