Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. Deel IX. De provincie Friesland

Harlingen.

a. Germaansche enz. oudheden.

Eenige zilveren denariën (IX), in den omtrek gevonden, zijn thans in het Rijksmuseum van oudheden te Leiden. Een Angelsaksische munt (VI), met het runen-opschrift ‘Hada’, is in het Friesch museum te Leeuwarden.

c. Bruggen, sluis enz.

Groote sluis aan de Noorderhaven, waarbij vier schildhoudende leeuwen (XVIII a, geverfd) met gemeentewapen.

Gedenkteekenen.

Op den Zeedijk een monument voor Caspar de Robles, Heer van Billy, Spaansch Gouverneur der Nederlanden (1570-1576), genaamd ‘de Steenen Man’, of ‘Terminus’, bestaande uit een hardsteenen voetstuk (1834), waarop een vierkante zandsteenen zuil (1576), met het wapende Robles en bekroond door een Janus-kop, (hersteld in 1774). Het geheel omgeven door een ijzeren hek (1833), opnieuw gerestaureerd 1895.

d. Wereldlijke openbare gebouwen.

1. Het gebouw der admiraliteit, na een brand (1771) in 1773 herbouwd, thans Hoogere Burgerschool, heeft een verminkten pilastergevel met drie toppen.

Het wapenbord der admiraliteit en vaandels, hieruit afkomstig, zijn in het Friesch museum te Leeuwarden.

[p. 116]

2. Noorderhaven 86. Het raadhuis is een vrijstaand gebouw, bestaande uit twee gedeelten. Het oudste (1730, door Hendrik Norel) heeft een trapezium-vormig grondplan, beslaat de helft der totale diepte en is opgetrokken in hardsteen en baksteen (in den stijl van het Regentschap). Het achterste gedeelte (1756) is rechthoekig van grondplan; tegen de achterzijde (Voorstraat) is een toren (XVI c) aangebouwd.

De baksteenen voorgevel heeft een hardsteenen plint met breede stoep; de middenrisaliet heeft boven den ingang een balcon met balustrade, rustend op gebeeldhouwde consoles en een venster met gebeeldhouwde omlijsting; het geheel wordt bekroond door een gebogen fronton, waarin verguld beeld van den H. Michaël met den draak, geflankeerd door kinderfiguren met stadswapen, gebeeldhouwd door Gerbrand en Theodorus van der Haven.

Gebeeldhouwde consoles onder de kroonlijst. Twee dakvensters met versierde bekroning.

Op de hoeken twee schamppalen.

De toren (XVI c, nieuw ommetseld in 1750, spits XVII B), verbouwd door H. Norel, bestaat uit een vierkant met natuursteen bekleed benedengedeelte, overgaande in een achthoekig bovendeel, afgedekt door een balustrade (1750) met omloop, alles in baksteen en zandsteen, en een opengewerkten koepel. In den zuidgevel een steenen relief (1669): H. Michaël met den draak en het wapen van Harlingen, afkomstig van den ingang der voormalige Westerkerk (zie e 2).

Inwendig¹⁾: bij den ingang de vierschaar (vestibule) met gestucadoorde zoldering, waarin een borstbeeld (XIX a) van Simon Stijl en modellen (XIXa) der havenwerken; daarnaast een vergaderzaal waarin een schoorsteen met

1) Onlangs hersteld, waarbij de hier beschreven toestand eenigszins is gewijzigd.

[p. 117]

attributen der gerechtigheid. In de gang een trap (XVIII b) en drie schilderijen met wapens van de bevelhebbers der stad van 1740 af. Op de bovenverdieping de raadzaal, waarin deurbetimmering in den trant van Lodewijk XV en lambrizeeringen in den stijl van het Eerste Keizerrijk; gestucadoorde zoldering met koof, welke ornament en stadswapens bevat; twee gebeeldhouwde marmeren onderen houten bovenmantels, in een waarvan een grauwtje (gemerkt P. Bakker, 1792), met emblemen van den landbouw afkomstig uit het tegenwoordige politiebureau. In de kleine raadzaal 24 stoelen in den stijl van het Keizerrijk.

In den toren een gemetselde wenteltrap met ribgewelven (XVI c), en twee klokken: groote klok, gegoten te Leeuwarden door Jacob Noteman (1648); kleine klok, aldaar gegoten door Petrus Overney (1684).

Verder zijn nog aanwezig: stadszegel (1606), twee koperen tabaksdoozen (1786) met wapen van Harlingen; enkele zilveren penningen (XVIII d-XIX b); twee verguld zilveren bodeninsigne's met stadswapens.

In de kamer van den secretaris een krijtteekening (J.P. Schaafsma 1836), voorstellend een gezicht op de Franekerpoort.

e. Kerkelijke gebouwen.

1. De ned. herv. kerk is een ter vervanging eener oudere kerk (H. Michaël), in baksteen tegen een ouden toren opgetrokken Grieksch-kruisvormig gebouw (1775), door de stadsbouwmeesters Eelke Jelles en Willem Douwes, misschien n.o. van Jac. Otten Husly). Een andere Ned. Herv. kruiskerk, de Westerkerk, (XVII) is in 1896 afgebroken (zie e 2). Hoekpilasters. Roosvensters in de geveltoppen. Aan de ingangen pilasters en bekroningen van zandsteen; de oostelijke ingang, naar de consistoriekamer, blokverband met gevelbekroning,

[p. 118]

eveneens in zandsteen. De toren, in 1775 aan west- en zuidzijde ommetseld en verhoogd (XVIII d), bestaande uit drie geledingen, vertoont aan de noordzijde de tufsteen van den oorspronkelijken bouw (XII b). Hierin twee rondboogfriezen; aan de westzijde boog-friesfragmenten (XVIII b). Inwendig (door Jacob Otten Husly): de oostelijke arm afgeschoten; Dorische stuc pilasterordonnantie tegen de wanden; snijwerk door Joh. George Hempel; galerijen (de westelijke dubbel). De kerk bezit:

Eiken preekstoel (1778, door Joh. George Hempel) in kathedervorm en verbonden met orgelpartij. Orgel (XVIII d) met rugpositief door Hinsch van Groningen.

Vier heerenbanken (XVIII d), met overhuivingen, waarvan de lijsten bij het maken der galerijen zijn doorgetrokken.

In de voorkerk een groote gebeeldhouwde zerk (XVI c) met ridder- en vrouwefiguur, van Christoffel von Sternsee († 1560) en Cunera van Ropta († 1555); zerk (1575) van G. van Espelbach; zerk (16..., herbezigd in 1772).

In de consistoriekamer een schoorsteenmantel (XVIII) een tien-gebodenbord (1650), en een pastelportret (1774) van Ds. F. Piekenbroek.

Avondmaalszilver: drie bekers met opschrift en wapen van Harlingen (1707, merk: Harlingen, Friesland, N. en onleesbare meesterteekens); een beker met opschrift en wapen van Harlingen (1707, merken: Harlingen, Friesland, X en T. (?); twee kleine broodschalen (1778, merken: Amsterdam, Holland, O, hartvormig schild met drie kersen); voorts een groote broodschaal (merken 's Gravenhage, Holland, X. en E.I.); een doopbekken met deksel (merken: 's Gravenhage, Holland X en E.I.) en eene collecteschaal met deksel, deze laatste drie voorwerpen (in den stijl van Lod. XV) geschonken in 1761. Bijbel (1729) met zilveren beslag, waarin gegraveerd een opschrift (1761).

[p. 119]

Groote klok, gegoten in 1723 door H. Kempe; kleine klok in 1724 door J.A. de Grave.

Op het voormalige kerkhof aan de oostzijde der kerk: fragmenten van gebeeldhouwde zerken (± 1600); groote gebeeldhouwde zerk (1622) met wapens van Sivert Tjaerts Oenema en Griet Sieverts dochter; groote gebeeldhouwde zerk (XVII a) van de familie Ropta, met wapens; gebeeldhouwde zerk (1724), en verschillende andere zerken (XVIII en XIXa).

2. Van de voormalige westerkerk (1669, naast of ter plaatse van eene van 1553), afgebroken in 1896, is een relief overgebracht naar den toren van het raadhuis (zie e 1).

3. De r.k. kerk van den H. Michaël (XIX d, door H. Tepe) bezit:

Huisaltaar (omstr. 1750), in den trant van Lod. XV; deurtje met gedreven zilveren beslag.

Tinnen doopvont op voetstuk (XIX a) in den stijl van het Keizerrijk.

Hardsteenen voetstuk (XVIII d).

Verguld zilveren monstrans in zonvorm (omstr. 1720).

Drie zilveren Miskelken (vermoedelijk 1530, 1580 en 1620).

Eenige zilveren kelkjes.

Ampullenblaadje (1679), van gedreven zilver (merken: Bolsward, G, familiewapen-Baerdt).

Koperen Godslamp (XIX a) in den stijl van het Keizerrijk.

Drie canonborden van gedreven zilver (± 1730).

Twee gedreven koperen kandelaars (1570 en 1580).

Zes zilveren kandelaars (1685).

Twee zilveren kronen van Lieve-Vrouwenbeelden (± 1750), waarvan een met merken: Franeker, Friesland, A en gekroonde kalebas; en een met: Franeker, Friesland, H (?) en meesterteeken: schild met twee palen.

[p. 120]

2. De evang. luthersche kerk bezit:

Kleinen zilveren Avondmaalsbeker met oningevulde alliantiewapens, letters D.H.A.H. (merken: Leeuwarden, D, = 1655), meesterteeken W O = Willem Olthof); zilveren broodschoteltje met opschrift K.D.R.

f. Gebouwen van liefdadigheid, wetenschap en kunst.

1.	In een zijgevel van het gebouw der Ned. Herv. Diaconie aan het kerkhof: stichtingssteen (1763).
2.	Zuiderhaven 63. hoogere burgerschool in het vroegere gebouw der Admiraliteit (1773). Zie d 1.

g. Particuliere gebouwen.

A. Late gothiek.

1. Lanen 28. Verminkte gothische gevel (XVI b), waarin een gevelsteen (1526) met beeld van den H. Michael.

B. Renaissance.

2. Zuiderhaven 48. Verminkte gevel (XVI c). In de vestibule een plafond (XVI c) met caissons, waarin ornament; muur onlangs gewijzigd. Langs de muren lijst met versierd fries. Eiken trap met gebeeldhouwde trappalen, de benedenste bekroond door een schildhoudenden leeuw, de bovenste door een schildhoudend zeepaard.

2. Zuiderhaven 2. Hoekhuis met twee verminkte trapgevels (± 1590).

Trapgevels met geprofileerde deksteenen en lijsten, toppilaster op gebeeldhouwden kraagsteen en ontlastingsbogen boven de vensters:

4. Franekereind 6. Trapgevel (XVII a), zonder toppilaster. Gepleisterd.

5. Breedeplaats 35. Pakhuisgevel (1647) in bak- en bergsteen; top vernieuwd. Rond de vensters profielsteen.

[p. 121]

6. Raamstraat. 7 Trapgevel (XVII b).

7. Schritsen 36. Trapgevel (XVII b).

8. Heiligeweg 7. Trapgevel (XVII b), fragment. Top ontbreekt.

9. Voorstraat 99. Trapgevel (XVII b), top geschonden.

10. Schritsen 4. Trapgeveltje (XVII A). Kopjes in de ontlastingsbogen. Gebeeldhouwd ornament en gevelsteen, waarop eene hand is afgebeeld.

11. Kleine Breedeplaats. Trapgevel (XVIIA) in baken bergsteen. Moderne winkelpui. Als topbekroning een schildhoudende leeuw. Zandsteen- en neg- en hoekblokken. Drie kruiskozijnen en drie sierankers. Ellipsbogen.

12. Kleine Breedeplaats 14. Trapgevel (XVII A); geverfd. Gesneden bovenlicht in de deur.

13. Kleine Breedeplaats 15. Trapgeveltje (XVII A), met ellipsbogen en rond venster.

14. Kleine Breedeplaats 20. Trapgevel (XVII A), met moderne onderpui. Gevelsteen met vat. Windwijzer met wapen en naamcijfer.

15. St. Jacobstraat 5. Trapgevel (XVII A).

16. St. Jacobstraat 9. Trapgevel (XVII A).

17. Noorderhaven 24. Trapgevel (XVII A); toppilaster met leeuw.

18. Voorstraat 61. Voorgevel van voormalig heerenhuis (± 1650), van bak- en bergsteen. Moderne winkelpui. Ontlastingsbogen der eerste verdieping rond, der tweede verdieping spits. Bergsteenen hoek- en negblokken. Negen sierankers. Zijgevel in gele baksteen met bergsteen (XVII a); in de bogen kopjes en maskers. Aan de achterzijde van dit perceel eveneens ontlastingsbogen met kopjes, en geprofileerde lijsten.

19. Noorderhaven 106. Pakhuisgevel (1657), in baken bergsteen; top gewijzigd. Zandsteenen hoek- en negblokken; kopjes in de togen; kruiskozijnen. In het fries

[p. 122]

gevelsteenen, waarvan twee met het jaartal 1657. In de dammen der eerste verdieping vier gebeeldhouwde gevelsteenen (Venus, Ceres, Bacchus en Aeolus). Zijgevel (XVII B) in gele baksteen; middentopgevel;, om de kozijnen zandsteenblokken en -banden.

20. Brouwersstraat 16. Trapgevel (XVII B).

21. Rozengracht 4. Trapgevel (XVII c).

22. Voorstraat 11. Trapgevel (XVII c, gerestaureerd), opgetrokken in bak- en bergsteen. Moderne winkelpui. Fries met gevelsteenen, waarvan twee leeuwenmaskers, twee cartouches met jaartal: 1659, en een wapensteen.

23. Voorstraat 40. Gerestaureerde trapgevel, waarin cartouche met jaartal: 1683. Toppilaster op gebeeldhouwde console.

24. Vijverstraat 4. Trapgevel (1694), waarin gevelsteen met zeilend schip.

De volgende puntgevels:

25. Noorderhaven 62. Voormalig pakhuis (1646) met kantoor, van bak- en bergsteen; top geschonden. Gebeeldhouwde cartouches.

26. Heerenwaltje 3. Gevel (XVII b) van bak- en bergsteen.

27. Hoogstraat 10. Gevel (XVII b) van bak- en bergsteen.

28. Schritsen 39. Gevel (XVII b).

29. Schritsen 41. Gevel (XVII b).

30. Noorderhaven 93. Gevel (XVII b) van bak- en bergsteen. Geschonden. Zandsteenen hoek- en negblokken. Tudorbogen met kopjes; twee ankers. Gevelsteen met druiventros.

31. Vijver 2. Gevel (XVII b).

32. Vijver 4. Gevel (XVII b).

33. Franekereind 15. Logegebouw (1651), zeer geschonden; zijgevel van bak- en bergsteen; sluitsteenen

[p. 123]

met kopjes. Gebeeldhouwde ingang, met deur in den stijl van het Regentschap.

34. Voorstraat 95. Gevel (1655).

35. Kleine Breedeplaats 12. Gerestaureerde gevel (1667) van bak- en bergsteen; topleeuw en gebeeldhouwd ornament. Zes ankers. Gevelsteen, waarop een gebouw in Renaissance-stijl (vermoedelijk vroegere stadsherberg) is afgebeeld.

36. Noorderhaven 24. Gevel (XVII c) van baksteen met blokken en banden van bergsteen. Op den top een leeuw.

37. Noorderhaven 46. Gevel (XVII c, geschonden). Halfronde ontlastingsbogen; gevelsteen.

38. Raamstraat 2. Zijgevel (XVII c) met gemetseld dakvenster en geprofileerde zandsteenen afdekkingen.

39. Kruisstraat 6. Pakhuisgevel (XVII d) met kruiskozijnen.

40. Schritsen 5. Gevel (XVII) met vier knopankers.

Verder nog de volgende, van de voorgaande afwijkende gevels:

41. Noorderhaven 62. Gevel (1646); boven een der middenvensters een ezelsrugboog. In het fries vier koppen, en kopjes in de bogen. Gebeeldhouwde gevelsteen in boogveld.

42. Noorderhaven 33. Gevel (XVII d), met gebeeldhouwd dakvenster.

43. Hoekhuis Noorderhaven - Havenstraat. Gevel (XVII d), sterk gewijzigd.

C. Lodewijk-stijlen.

44. Havenplein 14. Gevel (1724) in bak- en bergsteen. Cartouche met zeilend schip.

45. Noorderhaven 55. Gevel met gebeeldhouwden middenrisaliet en dakvenster (1731).

[p. 124]

Halsgevels, met aan weerszijden van den top bergsteenen aanzetkrullen, en segmentvormige bekroning:

46. Zuiderhaven 24. Halsgevel (1724) van bak- en bergsteen. Cartouche met zeilend schip.

47. Groote Breedeplaats 26. Halsgevel (XVIII a), met voetstukken van siervazen te weerszijden van den top.

48. Heiligeweg 22. Halsgevel (XVIII a).

49. Voorstraat 68. Aan weerszijden van den top gebeeldhouwde voluutvormige vleugelstukken. Gebeeldhouwde deur en omlijsting van het middenvenster der eerste verdieping. Onder de gevelbekroning een gebeeldhouwde cartouche met jaartal 1732. Inwendig: gang, waarvan wanden en plafond in vakken zijn verdeeld, versierd met pleisterwerk, w.o. buste van den stichter; eiken trap met gebeeldhouwde trappalen en consoles. In de achterkamer muurvakken met schilderingen (1796 door Nic. Baur). In de keuken gebeeldhouwde bedstedebetimmering en schouw. In de bovenachterkamer een behangsel in den stijl van Lodewijk XIV.

50. Kerkstraat 3. Halsgevel (1733) met gebeeldhouwde bekroning.

51. Noorderhaven 71. Halsgevel (1737), met gebeeldhouwden top. Deur met kalf en bovenlicht (XVIII d).

52. Voorstraat 5. Halsgevel (1739) met in hout gebeitelde gevelversiering: de Bijleman.

53. Noorderhaven 45. Halsgevel (1740), waarin cartouche met zeilschip.

54. Voorstraat 56. Halsgevel (1744), met siervaas boven de gebeeldhouwde bekroning.

55. Heiligeweg 64. Halsgevel (XVIII b), gepleisterd.

56-56a. Kerkstraat 28 en 29. Eenvoudige halsgevels (XVIII b).

57. Voorstraat 32. Halsgevel (XVIII b).

58. Voorstraat 50. Halsgevel (XVIII b). Deur met bovenlicht.

[p. 125]

59-59a. Zuiderhaven 55 en 55 bis. Halsgevels (XVIII b).

60. Zuiderhaven 51. Halsgevel (XVIII b).

61. Brouwersstraat 1. Halsgevel (XVIII b), geverfd.

62. Brouwersstraat 8. Kleine halsgevel (XVIII b), gepleisterd.

63. Groote Breedeplaats 14. Halsgevel (XVIII A), met festoenen.

64. Kleine Breedeplaats 11. Halsgevel met jaartal 1763.

65. Brouwersstraat 16. Halsgevel (1766).

66. Franekereind 8. Halsgevel (1768).

67. Noorderhaven 91. Halsgevel (1769).

68. Franekereind 40. Halsgevel (XVIII c), met festoenen, rondlicht en siervaas, drie knopankers. Geverfd.

69. Heiligeweg 22. Halsgevel (XVIII c) met gebeeldhouwde afdekking.

70. Voorstraat 32. Halsgevel (XVIII c).

71. Groote Breedeplaats 14. Halsgevel (XVIII c), met gebeeldhouwd dakvenster.

72. Havenplein 26. Halsgevel (XVIII c).

73. Brouwersstraat 7. Halsgevel, met een bekroning (XVIII d) en festoenen (XVII d).

74-74a. Heiligeweg 18 en 24. Eenvoudige halsgevels (XVIII d).

75. Groote Breedeplaats 4. Halsgevel (omstreeks 1800), met wapensteen. Gepleisterd.

76. Voorstraat 36. Halsgevel, waarin jaartal: 1805. Versierde dorpels onder de vensters. Versierde stoeppalen.

In de Voorstraat meer soortgelijke eenvoudige halsgevels (XVIII).

Verder nog de volgende, van de bovenstaande verschillende, gevels:

[p. 126]

77. Noorderhaven 55. Gevel met zandsteenen versiering om middentravee en dakvenster (1731).

78. Noorderhaven 104. Gevel (XVIII c) met kroonlijst en twee dakvensters in gebeeldhouwde omlijsting.

79-80. Voorstraat 26 en 28. Twee huizen (XVIII c) met gebeeldhouwde dakvensters. Kroonlijsten met triglyphen. Inwendig: marmeren gang; ineenloopende vertrekken met gebeeldhouwde deuren en schoorsteenmantels. In een der kamers gebeeldhouwde zoldering en kast.

81. Groote Breedeplaats 26a. Heerenhuis (XVIII c); gootlijst met gebeeldhouwde consoles; dakvenster in omlijsting.

82. Schritsen 65. Gevel (1786) met gevellijst en dakvenster in gebeeldhouwde omlijsting.

83. Franekereind 14. Gevel (XVIII d) met gebeeldhouwde lijst en dakvenster.

84. Voorstraat 16. Gevel (XVIII d) met gootlijst en consoles en twee gebeeldhouwde dakvensters.

85. Voorstraat 44. Gevel (XVIII d) met gootlijst en gebeeldhouwd zandsteenen dakvenster.

86. Voorstraat 58. Gevel (XVIII d); gootlijst met gebeeldhouwde consoles en dakvenster met gebeeldhouwde omlijsting waarin medaillonportret van Simon Stijl.

87. Voorstraat 95. Gevel (XVIII d) met kroonlijst en gebeeldhouwd dakvenster.

88. Zuiderhaven 38. Gevel (XVIII d) met gesneden deur, waarboven gebeeldhouwde omlijsting der middentravee.

89. Zuiderhaven 65. Gevel (XVIII d) met dakvenster in gebeeldhouwde zandsteenen omlijsting, waarin medaillon.

90. Noorderhaven 33. Gevel (XVIII d), waarin deuromlijsting en gebeeldhouwde omlijsting van een dakvenster.

[p. 127]

D. Stijl van het Keizerrijk.

91. Lanen 2. Gevel (XIX a).

92. Noorderhaven 17. Gevel (XIX a) met driehoekig fronton, waarin beeldhouwwerk. Bovenlicht met lier.

93. Schritsen 32-34. Gevel (XIXa), voormalig gebouw van den Zeekrijgs-raad, waaronder zich nog gevangenkelders bevinden, in verbinding staande met een achtergelegen pand.

Details van buitenarchitectuur:

1. Groote Breedeplaats 31. Twee ankers: 15....

2. Franekereind 4. Puibalk met gekoppelde bovenlichten (XVII A).

3. Havenplein 16. Groot dakvenster (XVII c) met trapgevel, in bak- en bergsteen.

4. Groote Ossenmarkt 18. Boven in den gevel het jaartal 1735.

5. Heiligeweg 27. Zandsteenen krullen (XVIII b) in een vernieuwden gevel.

6. Voorstraat 60. Gootlijst met gebeeldhouwde consoles en dakvenster (XVIII c).

7. Voorstraat 44. Dakvenster (XVIII d) in gebeeldhouwde omlijsting.

8. Voorstraat 95. Dakvenster met gebeeldhouwde omlijsting (XVIII d). Twee gevelsteenen met: Anno 1656.

9. Noorderhaven 17. Gevellijst (XVIII d) en bekroning met Mercuriusbeeld en ornament.

10. Noorderhaven 29. Gootlijst (XVIII d) en in steen gebeeldhouwd dakvenster.

11. Noorderhaven 92. Kroonlijst met gebeeldhouwde consoles (XVIII d).

12. Franekereind 12. Gesneden deur en bovenlicht (XVIII d).

13. Noordijs 5. Gootlijst en gebeeldhouwd dakvenster (XVIII d).

[p. 128]

14. Lanen 39. Deur (XVIII d) met snijwerk en gesneden bovenlicht.

15. Brouwersstraat 3. Zandsteenen krulvormige aanzetstukken (XVIII).

16. Heiligeweg 60. Kroonlijst (XIX a) in den trant van het Keizerrijk.

Gevelsteenen, voor zoover nog niet vermeld: Kerkstraat 18 (1595); Heiligeweg 66 (1623); St. Jacobstraat 8 (1631); St. Jacobstraat 12 (1638); Heiligeweg 9 en 9 A (1646); Kerkstraat 42 (1652); Kerkpoortstraat, tusschen 25 en 27, steen (1658) met leeuw; Lanen 82 (1665); St. Jacobstraat 4 (1668); Kerkpad 4, twee (1671); Lanen 78-80 (omstreeks 1700); Noorderhaven 73 (1722); Heiligeweg 16 (XVIII a); Kleine Breedeplaats 13 (1734); Noorderhaven 26 (1744); Noorderhaven 20 (1756); Noorderhaven 23 (1786).

Details van binnenarchitectuur:

1. Groote Breedeplaats 31. Fragmenten eener binnenbetimmering (XVII a).

Op den Zeedijk een windmolen (XVIII), achtkante bovenkruier met stelling en ingebogen romp, bekleed met horizontale planken.