Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. Deel IX. De provincie Friesland

Het Bilt.

St. Annaparochie.

e. De ned. herv. kerk, gebouwd (ter vervanging van een kruiskerk XVI) in 1682, blijkens opschriften in de frontonvelden der tusschen Ionische pilasters gevatte, vermoedelijk in 1727 gedichte, oorspronkelijke oost- en west-ingangen, en gerestaureerd in 1847 en

[p. 32]

1898, is een achtkant baksteenen gebouw met gemetselde hoekpilasters, pyramidevormig pannendak en open, door een balustrade omgeven, achtkant koepeltorentje (in 1899 iets verhoogd) op met steen bekleeden onderbouw. Aan de noordzijde een grafkapel voor Willem van Haren en zijn vrouw Elisabeth Hemmema, blijkens opschrift door hen in 1686 gesticht. In den zuidwand de gebeeldhouwde wapens van Friesland en Het Bilt. Inwendig: vier in een kwadraat gestelde, bij de restauratie in 1847 versmalde, steenen zuilen, welke het torentje dragen; hiertusschen een koepelvormige bebording; rondom houten tongewelven. De kapel heeft een als schoon werk behandeld achtdeelig stergewelf, welks zwart geverfde natuursteenen ribben rusten op houten pilasters. In den doorgang naar de kapel: zware eiken deuren, in de bovenpaneelen met getorste of kandelabervormige geel-koperen balusters en in de benedenhelft tusschen bladwerk de beschadigde wapens-van Haren en Hemmema. In den noordwand der kapel een gedenksteen omgeven door rijk beeldhouwwerk in thans gewit eikenhout. De kerk bezit:

Rijk gebeeldhouwden preekstoel (XVII d) o.a. met de symbolen der Evangelisten aan den voet, allegorische vrouwefiguren op de paneelen der kuip, pelikaan op de trapspil en beelden van Mozes en Aäron op de beide andere trappalen; boven het klankbord het wapen-van Haren. Op den eenvoudigen lezenaar (XVIII d) een bijbel met zilveren beslag, blijkens opschrift uit 1770. Tweearmigen geel-koperen kaarsenhouder en dito doopbekkenhouder (± 1700).

Eiken doophek (XVII d); geel-koperen lichtarm voor den voorlezer.

Rijk gesneden heerenbank (XVIII) met alliantiewapen-van Haren-Hemmema.

Fraai gesneden orgel met wapen-van Haren (1727, blijkens opschrift).

[p. 33]

Drie eiken tekstborden (XVII d).

Koperen kroon (XVII d) twintiglichts; vier kleine koperen kronen (XVII d) zeslichts; vijf-en-vijftig kleine koperen kandelaars (XVII d); twee eenvoudige bank-kandelaars (XIX A).

Avondmaalszilver: twee bekers (1668), een kan (1671), twee collectebussen met gegraveerd wapen-Du Tour en opschrift (1777, merken: 's Gravenhage, gekroonde F, bloempot), kan van Delftsch aardewerk met merk van Jan Th. Dextra en met zilveren deksel (1698), dito kan met zilveren deksel (1790, merk: klauw).

Klok, in 1767 gegoten door Pieter Seest.

f. Tegenover de kerk de voormalige school (1819, blijkens steen).

g 1. B 440-445. Jaarankers: 1664. Eenige termijnbogen boven dichtgemetselde vensters. Zij-topgevel met natuursteenen waterlijst.

2. B 166. Eenvoudige segmentvormig afgedekte halsgevel met zandsteenen aanzetstukken. Cartouches: 1702.

3. B 101. Pakhuis met gevelsteen: 1825.

4. B 193. Halsgevel met zandsteenen hogels op aanzetten en granaatbekroning (XIX A).

St. Jacobiparochie.

e 1. De ned. herv. kerk, ter vervanging eener oudere (1671) in 1843 in verbasterden Empire-stijl gebouwd door Thomas Romein, architect te Leeuwarden, is een rechthoekige zaal met flauw gebogen zoldering, uitwendig aan drie zijden gepleisterd, met open voorhal (gepleisterd) van vier Dorische zuilen, waarboven architraaf en fronton. Op vierkanten onderbouw rustend open achtkant koepeltorentje. De kerk bezit:

Orgel en preekstoel uit den tijd van den bouw.

Avondmaalszilver: gegraveerden zilveren beker met

[p. 34]

wapen-Aeriens en opschrift (1663, merken: M, bel en H); nog een beker met hetzelfde opschrift (1662, merken: L, bel en H); kan met gebarsten buik (XVIII B?, op den benedenrand: en J, op de binnenzijde deksel en kop).

Twee klokken, waarvan een in 1614 gegoten door Hendrik Wegewart en een in 1754 door Cyprianus Crans.

Grafzerken: een ter nagedachtenis van kapitein-ter-zee G.S. Rabi van Weezel, commandant van Z.M. oorlogsgalei ‘Noodweer’, vergaan 30 September 1807.

Op het kerkhof tal van zerken, vermoedelijk afkomstig uit de oude (kruis)-kerk, waarvan vele met uitgesleten, veelal door cartouches omgeven, wapens en hoekmedaillons met profielkoppen: zerk (1596) voor Joris Aeriens met groot wapenschild in den trant van Vredeman de Vries en met hoekmedaillons voor wapens (uitgesleten), voorts zerken van 1596 (uitgehakt wapen), 1611, 1618, 1621 (medaillonkoppen in de hoeken), 1631, 1641 wapen in kleine cartouche), 1649 (medaillonkoppen), 1666 (medaillonkoppen), 1678, eindelijk nog drie met wapens voor leden van het geslacht Wassenaer (XVIII c).

2. De aan de achterzijde der kerk gelegen pastorie der Ned. Herv. gemeente heeft een topgevel (met modern raam) met fraai gebeeldhouwde vleugelstukken en segmentvormige afdekking, waarin het jaartal 1760. Deur met zijlichten en gesneden bovenlicht.

Inwendig: tochtpui in de gang en betimmering in het benedenvoorvertrek rechts (XVIII c).

g 1. A 40. Eenvoudige trapgevel. Afgebroken toppilaster met engelenkopje als console (XVII B).

2. A 115. Toppilaster. Ankers: 1765.

3. A 196. Eenvoudige halsgevel, segmentvormig afgedekt met zandsteenen gebeeldhouwde aanzetstukken (XVIII).

[p. 35]

4. Molen. Achtkante houten graanmolen, bovenkruier, op zeer lagen steenen onderbouw, met stelling, het bovendeel van het molenlichaam met riet gedekt.

Nieuwe Bilt.

h. Eenige tinnen borden en schotels met gegraveerd wapen, toebehoorend aan het waterschap ‘Het Nieuwe Bildt’, zijn nu in het Friesch museum te Leeuwarden.

Vrouwenparochie.

e. De ned. herv. kerk, gebouwd in 1670, blijkens een gedenksteen in den zuidgevel en een opschrift in het fronton boven de ingangspoort met Ionische pilasters, is een uitwendig bijna geheel gepleisterd eenschepig gebouw, met 5/10-sluiting. Torentje op den westgevel. Eikenhouten lambrizeering (XVII c). De kerk bezit:

Eiken preekstoel (XVII c).

Eiken doophek en 27 eenvoudige banken (alles XVII c).

Heerenbank (XVII c) met wapen-van Haren.

Twee geel-koperen bolkronen, tweemaal zeslichts (XVII c).

Eenvoudig rouwbord (1642) voor Jhr. Boudewijn van Loo.

Orgel (1844, door L. van Dam en Zoon).

Zilveren Avondmaalsbeker (XIX a, merken: klimmend leeuwtje en D W = M.S. De Wal) en zilveren kan met voet Lodewijk XV (XVIII B?).

Klok, in 1602 gegoten door Gregorius van Hall.

g 1. Tegenover de kerk het kostershuisje met steen: 1739.

2. C 155. Halsgevel met cartouches: 1783.

3. C 9. Halsgevel met gebeeldhouwde aanzetstukken en bekroning. Gevelsteenen: 1792.