Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. Deel IX. De provincie Friesland

Ameland.

Ballum.

e 1. Van de voormalige kerk (wellicht slotkapel van de in 1829 gesloopte Jelmera-state of Cammingha-huis), in 1832 gesloopt, staat nog slechts de toren (XV?) met zadeldak, thans eigendom der burgerlijke gemeente, in 1755 hersteld, blijkens een steen boven den ingang. Hij is geheel ommetseld met kleine gele steen en heeft boven aan iedere zijde een rondbogig galmgat. In den toren:

Klok, in 1784 gegoten door Christiaan en Jan Seest te Amsterdam.

e 2. De ned. herv. kerk, in 1832 gebouwd (blijkens steen) ter vervanging eener oudere, waarvan de toren (zie e 1) nog staat, is een eenvoudig baksteenen schuurkerkje. Zij bezit:

Rijk gesneden eiken preekstoel (1604, blijkens jaartal op het deurtje).

Drie koperen kroontjes (XVIII B).

Avondmaalszilver: beker (XVIIId) met opschrift en: 1777 (merken: jaarletter H, meesterteeken: bloem met

[p. 9]

C F I, en gekroond monogram K). Gedreven offerschaaltje met gegraveerd opschrift en: 1777 (merken: H, Q. en onleesbaar). Broodschaal met gedreven rand en gegraveerd opschrift: 1778 (merken: Amsterdam, Holland, jaarletter R = 1776, V C B = Valentijn Casper Bömke van Dortmund?).

In een gebouwtje op het kerkhof ligt een groote, rijk gebeeldhouwde, van den grafkelder der heeren van Ameland afkomstige, zerk (1556, gem. Vincent Lucas), met wapens, voor Hayo (1556), Pieter (1574-1575), Pieter († 1638) en Wytso († 1641) van Cammingha.

e 3. Naast de kerk de Ned. Herv. pastorie, met twee gewitte puntgevels (XVIII B) en jaartalankers: 17?1.

g. Verschillende puntgevels van het Friesche kusttype met te halver hoogte van den top een fries (doorgaans met vlechtingen), welks zandsteenen lijst de zijkanten doorbreekt en te weerszijden een trapje vormt, veelal met jaartalankers, o.a.:

1.	Ongenummerde gevel (1742).
2.	Dergelijke gevel (1771).
3.	Dergelijke gevel (1775).
4.	Nr. 17. Gevel (1779).
5.	Nr. 35. Boerenwoning met halfronde ontlastingsbogen boven de vensters. Jaartalankers: 1676.

Hollum.

e. De ned. herv. kerk, in 1678 opgetrokken uit den bouwval van de in 1569 door de Watergeuzen verwoeste kerk, mogelijk ter plaatse van de voormalige abdij der Benedictijnen Bethanië, en in 1879 hersteld, thans zeer vervallen, is een deels uit reuzenmoppen, deels uit kleinere baksteen opgetrokken gebouw, bestaande uit een schip,

[p. 10]

een 5/10-gesloten koor en een vierkanten toren (hersteld in 1876) met zadeldak. In den grootendeels uit reuzenmoppen bestaanden noordmuur spitsbogige vensters, dichtgemetseld met kleine steen, een eveneens dichtgemetselde, segmentbogig gedekte ingang en een korfbogige ingang, waar de waterlijst rechthoekig omheen is gevoerd. De zuidmuur, van kleine steen, heeft groote spitsbogige vensters, evenals de van groote steen opgetrokken koorsluiting. Boven den zuidelijken ingang een gedenksteen betreffende de herstelling in 1879. Tweemaal versneden steunbeeren. De toren bestaat uit vier geledingen, waarvan de onderste van groote moppen, de overige van kleine steen zijn opgetrokken. In de derde geleding spitsbogige spaarnissen met eenvoudige baksteenen traceeringen. In de bovenste geleding korfbogige galmgaten. Inwendig (gewit): om de vensters groote rondbogige spaarnissen. In de benedenruimte van den toren een dichtgemetselde spitsbogige doorgang naar het schip en rondbogige spaarnissen. Geverfd houten tongewelf. De kerk bezit:

Eiken preekstoel (XVIId) met gewrongen Ionische zuilen op de hoeken der kuip.

Doophek (XVIId) met gewrongen balusters.

Eiken tafeltje (1784, in de consistoriekamer).

Zerk (1695) voor Eduard Neuhusius; dergelijke zerk (1707) voor diens vrouw en dochter.

Drie koperen kronen (1775).

Groenlandsche Eskimo-kano.

Avondmaalszilver: twee bekers met gegraveerden bovenrand, waarvan een met, tegen den bodem, een opschrift en: 1694 (merken: Haarlem, jaasletter A en huismerk); en een met, tegen den bodem, M.R.T.I.K. (merken: Haarlem, jaarletter G en onleesbaar).

Broodschaal met gedreven rand, opschrift en: 1733 (merken: W en onleesbaar).

[p. 11]

Twee collectebakjes, waarvan een met opschrift en: 1694 (merken: Amsterdam, jaarletter L en meesterteeken, waarschijnlijk van Andries Visch).

Twee broodschaaltjes met opschrift en: 1778 (merken: Amsterdam, Holland, V C B = Valentijn Caspar Bömke van Dortmund?).

Klok, in 1787 gegoten door Christiaan en Jan Seest te Amsterdam, met het prinselijk wapen.

g. Verschillende puntgeveltjes van het Friesche kusttype, als te Ballum, meerendeels met jaartalankers, o.a.:

1.	Nr. 100. Huis (XVIIa), waarin omstreeks 1800 de commandeur ter walvischvaart Hidde Dirksz. Kat woonde. Halfronde ontlastingsbogen boven dichtgemetselde vensters en ingang. In den gevel gemetseld: A. 160?.
2.	Nr. 105. Puntgevel met jaartalankers: 1651.
3.	Nr. 39. Dergelijke gevel (1664).
4.	Nr. 49. Dergelijke gevel (1684).
5.	Nr. 104. Dergelijke gevel (1720).

Twee windmolens (XVIII), achtkante bovenkruiers met ingebogen lichaam.

Nes.

e 1. Van de vroegere kerk (H. Johannes de Dooper) staat nog slechts de toren (vermoedelijk XIII of XIV), geheel ommetseld, waarschijnlijk in 1664, met kleine gele steen, en bestaande uit drie weinig versnijdende geledingen. Boven den westelijken ingang een steen, betreffende eene herstelling in 1890. In de tweede geleding jaartalankers: 1664. In de bovenste geleding rondbogige galmgaten. Zadeldak. In den toren:

Klok, in 1832 gegoten door A.H. van Bergen te Midwolde.

2. De ned. herv. kerk, in 1824 gebouwd, in 1913

[p. 12]

verbouwd, blijkens een gedenksteen boven den ingang, is een eenvoudig schuurkerkje. Zij bezit:

Eiken preekstoel (XVII B).

Drie koperen kroontjes (XVIII B).

Avondmaalszilver: twee bekers met gegraveerd opschrift en: 1708 (merken: Friesland, jaarletter O, meesterteeken: takje met klaverblad); broodschaal met gegoten rand en gegraveerde opschriften (merken: Amsterdam, Holland, jaarletter W = 1731? en meesterteeken, vermoedelijk van Joh. Winter van Groningen); twee collecte schaaltjes met gegraveerde opschriften en: 1716 (merk: N).

3. De r.k. kerk (H. Clemens), in 1878 gebouwd door Dr. P.J.H. Cuypers, bezit:

Altaarsteentje (XVII?) van een draagbaar altaar, waarschijnlijk tijdens de Hervorming gebruikt.

Gedreven koperen relief (XVII A), Christus en de Samaritaansche voorstellend.

Twee houten reliefs (XVIII A), Franciscanen voorstellend.

Altaarschildering (± 1700, toegeschreven aan Gerardus Wigmana), de Kruisiging voorstellend.

Kleine zilveren ciborie (vertoonde oorspronkelijk meesterteeken van Gabynus van der Lely, maar is gerestaureerd).

Vier zilveren kandelaars (XVIII A).

Vier kleine zilveren kandelaars (XIXa).

Kazuifel met borduurwerk (± 1700, gerestaureerd).

Klok (1832), afkomstig uit de R.K. kerk te Wijtgaard.

g 1. Badweg. Baksteenen gevel (in 1926 hersteld door architect D. Meintema) met in- en uitgezwenkte zijkanten, top- en hoekpilasters. Twee geprofileerde waterlijsten. Jaartalankers: 1625. In de linkerhelft van den top een zolderluik, waarboven een hijschanker. Inwendig: gedeeltelijk met tegels (XVIII) bekleede wanden.

[p. 13]

Verschillende puntgevels van het Friesche kusttype (zie blz. 9), o.a.:

2. Puntgeveltje met jaartalankers: 1678.

3. Nr. 90. Dergelijk geveltje. Jaartalankers: 1680. Boven de voordeur, rechts in den gevel, een zolderluik, waarboven een hijschanker.

4. Nr. 86. Dergelijk geveltje (1691).

5. Dergelijk geveltje (1733).

6. Tegenover nr. 90. Dergelijke gevel. Jaartalankers: 1771. Zoldervenster, waarboven hijschanker. Vier sierankers.

Aan de oostzijde van het dorp een windmolen (± 1800?), achtkante bovenkruier met ingebogen lichaam, bekleed met riet, zonder stelling.

Beddebankjes (1744 en XVIII B), een draaikeeft (XVII), een lessenaarvormig kistje (XVIII) en een eikenhouten stoof, van Ameland afkomstig, zijn in het Friesch museum te Leeuwarden.