Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. Deel VIII, I. De provincie Limburg (Amby-Meer)

St. Geertruid.

a. Aan de Schoone Grebbe voorhistorische werkplaatsen ter vervaardiging van vuursteenen gereedschappen; vondsten hieruit berusten in het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden, het museum van het Geschied- en Oudheidkundig Genootschap te Maastricht, het Biologisch-Archaeologisch Instituut te Groningen en in Belgische verzamelingen.

Ten O. dezer werkplaatsen overblijfselen eener voorhistorische nederzetting, opgegraven in 1923; vondsten in het juistgenoemde Instituut.

[p. 77]

Breusterbosch.

g 1-3. Nr. 9, hoeve (XVII) in vakwerk; nr. 16,' huis (XVIII) van mergel; nr. 20, hoeve Breusterbosch. Baksteenen ingangspoort met twee aanzetstukken en sluitsteen (1702) van Naamsche steen. Hierboven een wapen met kroon. Het woonhuis (XVII)) bestaat geheel uit kolenzandsteen en vuursteen; deur halfrond gesloten met omlijsting en boog met sluitsteen van blokken Naamsche steen. Hierboven een klein ovaal venster. Een ander rond venster (XVIII) heeft vier uitstekende sluitsteenen, waarop roosjes.

Ekkelrade.

Voor het onder Gronsveld behoorende gedeelte van dit dorp zie aldaar.

g 1. Nr. 51. Woonhuis, beneden van breuksteen, hierboven vakwerk (XVIII a); jaartal onleesbaar.

2. Nr. 25. Huis van mergel (XVIII A).

3. Nr. 41. Woonhuis (XVIII a), beneden mergel, boven vakwerk.

St. Geertruid.

e. De r.k. kerk (H. Gertrudis) in 1222 tot parochiekerk verheven, is een grootendeels mergelsteenen gebouw (XV), bestaande uit een schip, twee zijbeuken, van welke de noordelijke zich gedeeltelijk langs den toren uitstrekt; een 3/8-gesloten koor ter breedte van den middenbeuk en een toren (XIV), waarnaast ten Z. eene kapel (XV), thans doopkapel, is aangebouwd. Het oostelijke deel van den zuidelijken zijbeuk wordt ingenomen door een breede grafkapel (XV), thans bij de kerk in gebruik en als het ware een transeptarm vormend, welke zich oostwaarts langs de koortravee voortzet. Aan de noordzijde van het koor eene sacristie van baksteen. Een zadeldak van leien over middenschip en zijbeuken. De boven den koorpolygoon uitkomende oostgeveltop

[p. 78]

met leien gedekt. Zadeldak over de doopkapel. Tegen het koor vier driemaal versneden steunbeeren.

Tegen de doopkapel twee overhoeks geplaatste steunbeeren. De spitsboogvensters der koorsluiting zijn dichtgemetseld, en in de vulling van het middelste is een nis uitgespaard. De zijbeuken hebben elk twee halfrond gesloten vensters; de doopkapel een spitsboogvenster zonder traceering aan de zuidzijde; een dichtgemetselde deuropening aan de westzijde; de grafkapel heeft een modern venster aan de zuidzijde en een dichtgemetseld spitsboogvenster aan de oostzijde; in den westmuur een dichtgemetselde jongere ingang met rondboog. De vierkante toren, beneden van breuksteen, boven van mergel, heeft een met Naamsche steen omlijste deuropening (1836) en gedrukt-spitsbogige, geprofileerde galmgaten, vroeger tweelichten, waarvan een den oorspronkelijken vorm heeft bewaard; ingesnoerde achtkante, met leien gedekte spits.

Inwendig: middenbeuk van thans slechts twee diepe traveeën; ronde zuilen van Naamsche steen met ronde voetstukken en uit enkel profielen bestaande lage kapiteelen; gedrukt-spitsbogige scheibogen met iets afgeschuinde kanten; lage vlakke zoldering op balken. De zijbeuken hebben eene vlakke zoldering op gelijke hoogte als die van den middenbeuk. Het koor, lager dan de middenbeuk, is gewelfd op eenvoudig geprofileerde ribben, vroeger zonder kapiteelen naar beneden doorgaande, thans op korten afstand onder de geboorte afgekapt. Over de doopkapel, oorspronkelijk gewelfd, thans een vlakke zoldering. Eene oude eiken deur met gesmede hengsels (XVI) geeft toegang tot deze kapel. De grafkapel, een trede hooger dan de zijbeuk, vroeger gewelfd, heeft eene vlakke zoldering, waarop, in een rond veld van stuc, een alliantiewapen. Over het ingangsportaal onder den toren een halfrond tongewelf. De kerk bezit:

Houten hoofdaltaar (XVII), ter zijde twee aanbiddende

[p. 79]

engelen, in het midden een schilderij: Christus aan het kruis.

Zijaltaar (1644) in den noordbeuk, met schilderij: Madonna, tronend boven vijf heiligen, in een omlijsting van 1644.

Eiken communiebank, met afwisselend gedraaide kleine balusters en kleine pijlers, waarboven boogjes (XVIII).

Eiken biechtstoel (1756); een tweede biechtstoel is naar dezen gecopieerd.

Eenvoudige ronde doopvont (XVI A) van Naamsche steen, het achtkante voetstuk gedeeltelijk onder den vloer verborgen.

Preekstoel, modern met geornamenteerde paneelen (XVII A).

Orgel (1840). Orgeltribune van gebeeldhouwd eikenhout (XVIII B, hersteld in 1808).

Een aantal eiken kerkbanken (o.a. van 1753); penanttafeltje (XVIII c); eenvoudige lage eiken kast (XVII B).

Twee gesneden verguld eiken beeldoverhuivingen voor processies, de eene (XVIII), de andere, rijker, doch in geschonden toestand (XVII).

Groote geornamenteerde zerk van Naamsche steen in de grafkapel, afgesleten, geschonden en gedeeltelijk verborgen; hierop twee blazoenen en gothisch opschrift (± 1600).

Beeld (± 1500) van den H. Eligius, zittend; vrouwenbeeldje (± 1500) in het noordelijk zijaltaar; beeld (XV a) van den H. Johannes Evangelist (de onderste helft vernieuwd); houten Madonna (± 1500); houten beeldje van de H. Gertrudis (± 1500); groep (XIII?) van twee vrouwelijke figuren (H.H. Gertrudis en Ita?), van zacht hout.

Drieluik (1600), waarvan het middenstuk de geboorte van Johannes, de luiken den schenker, zijn vrouw en hunne kinderen onder bescherming van de H.H. Jacobus en Barbara voorstellen; op de predella opschrift met den naam Aegidius Heughen.

Tinnen lichtkroon (XVII). Kroonluchter van glas (XVIII).

[p. 80]

Negen ingelijste altaartabellen (XVIII), gedrukt en uit de hand gekleurd, waarbij van Mayonne et Honoré Parijs.

Gedreven verguld koperen kelk (1621) met wapen op den zeslobbigen voet; gedreven zilveren wierookvat (XVIII, merken: Maastricht en B S); zilveren wierookscheepje (XVIII, merken: 2 in krans en L D); gedreven koperen plaat (1609) met beeld van de H. Gertrudis, met modern wijwaterbakje; twee groote en twee kleine tinnen kaarsenluchters (XVIII A); vier gegoten koperen groote kaarsenluchters (XVIII) met driekanten voet; twee kleine, gegoten en gedeeltelijk gegraveerde koperen kaarsenluchters (XVII). Een gesneden houten kandelaar (XVIII). Een koperen processielantaarn (XVIII).

Een aantal paramenten in zijde (XVIII en XIX A), waarbij een kazuifel in witte zijde met in goud geborduurd kruis, een koorkap van goudlaken met bonte bloemen, een koorkap van fijn geweven zijde, zilver op rood.

Twee klokken, waarvan de groote geschonken door A.B.M. Winter en Coumans; en de kleine in 1761 gegoten door N. Legros te Luik. Op den klokkenstoel is ingesneden het jaartal 1761.

Naast den toren een kruisbeeld met houten corpus (XVI).

Twee grafkruisen langs den buitenmuur (1709 en 1750).

g 1. Nabij het begin van het dorp, ten O. van den weg Gronsveld-St. Geertruid, ligt een baksteenen boerderij met 1718 in gevelankers; boven de deur een steen met wapen, kroon en kromstaf en 1734.

2. Het z.g. steenen huis (± 1500) is een rechthoekig gebouw met eene verdieping, zadeldak en twee trapgevels, thans ingericht tot twee woningen. Fundeeringen van breuksteen, opgaande muren van mergel; de voorzijde nabij den ingang, de onderste hoekblokken en de deur- en vensteromlijstingen zijn van Naamsche steen. De deur, ongeveer in het midden der oostelijke, lange zijde, toegankelijk

[p. 81]

met een aantal treden, is halfrond gesloten; de vensters, voor zoover bewaard, zijn in de hoogte tweedeelig met blindsponningen en omlijst met blokken van Naamsche steen; in de onderste helft der vensters van den beganegrond zijn ijzeren staven. Nabij den noordwesthoek ter hoogte van de zolderverdieping een uitgebouwde latrine, op afgeronde kraagsteenen; overblijfselen eener andere.

Van de vier schouwen is er een over (XVI) in het zuidelijk bovenvertrek met wangen van kolenzandsteen met gothische profileering der voetstukken. Gegoten ijzeren, met twee wapens, twee figuren en laat-gothische ornamenten versierde, haardplaat. Een hangijzer en los rooster in de rookkap. De hooge en zware dakstoel van het gebouw is oorspronkelijk.

3. Het kasteel liebeek, genoemd in 1381, een adellijk huis (XVI B), thans hofstede, bestaat uit een rechthoekig gebouw van eene verdieping met ter linkerzijde een ietwat vooruitspringend gedeelte. Van de muren is het ondergedeelte van Naamsche steen met kleine, rechthoekig gesloten keldervenstertjes; het overige van mergel. De deur, halfrond gesloten, is omlijst met blokken Naamsche steen. De oude, nog bestaande vensters zijn òf kruisvensters, òf in de hoogte tweedeelig, òf kleine vensters zonder kruis; boven de bovendorpels ontlastingsbogen. De zuidgevel heeft op de verdieping eene hijschdeur, waaronder de sporen van twee uitstekende balken. Schuine kanten van den puntgevel vernieuwd. Zadeldak; de oude kroonlijst met gothisch profiel is nog aanwezig.

De kelder bestaat uit drie afdeelingen: de eerste en derde overdekt met tongewelven van mergel, de tweede is door een gordelboog verdeeld in twee traveeën, die met gothische ribgewelven op zeer gedrukte Tudorbogen gedekt zijn. Spits toeloopende hoekige kraagsteenen. De keldermuren zijn inwendig van kolenzandsteen en vuursteenen in horizontale lagen.

[p. 82]

Oude schoorsteenen en resten van stookplaatsen. De zware, hooge eiken dakstoel is oorspronkelijk. Op de mergelmuren van den zolder zijn ingekrast namen, meesterteekens van leidekkers en jaartallen, o.a. 1606 en opschriften (o.a. van 1610). In een vertrek muurschilderingen (± 1700).

In deze gemeente vindt men nog een aantal huizen, die geheel of gedeeltelijk in vakwerk zijn gebouwd (XVII en XVIII) of in mergel (XVIII).