Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. Deel V, I. De provincie Noord-Holland (uitgezonderd Amsterdam)

[p. 350]

Wieringen.

Hypolitushoef.

De ned. herv. kerk (H. Hippolytes), wier schip in 1674 is ingestort en daarna herbouwd, is een in 1839 en in 1895 hersteld gebouw, bestaande uit een eenbeukig baksteenen schip (1675) met een iets smaller 5/10-gesloten tufsteenen koor (XIII) en eenen toren, welks benedendeel (XIII) van tufsteen en welks overige deel (XV) van baksteen is. Boven den spitsbogigen ingang een kalf van roode zandsteen met: 1675. De toren heeft een gemetselde baksteenen spits (XVI d). Inwendig: vernieuwd houten tongewelf; gedeelten van het schip en van het koor afgeschoten voor consistorie- en catechisatievertrekken. De kerk bezit:

Eiken preekstoel en doophek (XVII c).

Eiken banken (XVII c).

Twee gesmeed ijzeren doopbogen (XVII), bekroond door een koperen en een houten ridderfiguurtje.

Gesmeed ijzeren voorzangerslezenaar.

Koperen doopbekkenhouder (XVII).

Gebrandschilderd glasraam (1676, door Claes van der Meulen) van 4 × 3 panden met de wapens van West-Friesland, van Alkmaar, Hoorn, Edam, Medemblik, Enkhuizen, Monnikendam, Edam en Purmerend.

Talrijke zerken (ten deele bedekt), o.a.: priesterzerk (15..), 1642, 1680, 1730, 1766 en nog verschillende (XVIII).

Drie koperen kronen (XVII d).

Eenig tinwerk (XVIII).

Klok, in 1440 door Willam Butendiic gegoten.

In het Rijksmuseum te Amsterdam bevinden zich een sarcofaag (XI) en fragmenten van beeldhouwwerk (XV), afkomstig uit deze kerk.

[p. 351]

De r.k. kerk (1867 door Th. Molkenboer) bezit:

Geverfde communiebank en preekstoel (XVIII B).

Verguld zilveren monstrans (1645).

Vergulden Miskelk (1641).

Thans in het Bisschoppelijk museum te Haarlem: een zilveren bekertje met opgehechte munten, o.a. van 1683 en 1691; en een geborduurd medaillon met voorstelling van den H. Cornelius (Gids, blz. 32, nr. 29 en blz. 190, nr. 214).

In het huis C 119 een steen (1652) met de afbeelding der Ned. Herv. kerk.

In de oudheidkamer worden o.a. bewaard: blauwe tegels, zegelstempel (XVII), betimmering (XVII) eener bedstede, kaart van Wieringen (1756, door Matthijs de Borger), schoolplak (1789).

Den Oever.

De ned. herv. kerk is een klein, eenbeukig gebouw (XIV a) zonder koor. Houten torentje (1879) op den westgevel. In den noordmuur twee, in den zuidmuur (groot-formaat baksteen) één gekoppeld venster, alle drie dichtgemetseld. Hieronder overblijfselen van een waterlijst. Koor afgebroken. Inwendig: houten zoldering met geprofileerde sleutelstukken (XV). Op een balk onder het orgel het gemeentewapen en: 1846. De kerk bezit:

Eiken preekstoel (1672, door Corn. Harmensz).

Eiken doophek (1671, door denzelfde) met een spreuk en een huismerk, en een gesmeed ijzeren voorzangerslezenaar.

Gesmeed ijzeren doopboog met verguld gesneden ridderfiguurtje.

Tekstbord (1831).

Koperen kroon (XVII).

Eiken offerblok (1672).

[p. 352]

Oorlogsscheepje (± 1700).

Uurwerk (XVII).

Vóór den westgevel der kerk en door een smalle gang ervan gescheiden, overblijfselen (XIV?) van het St. Elisabethsgasthuis, thans als schuur gebruikt. Tandlijst. Sporen van hooggeplaatste rondboogvensters.

Bij Thijssen (herberg) een tegeltableau (XVII).

Oude molen (XVII?).

Oosterland.

De ned. herv. kerk (H. Michaël), in 1839 en in 1888 belangrijk gerestaureerd, is een eenbeukig tufsteenen gebouw (± 1100), waarvan het later toegevoegde baksteenen koor gesloopt (XIX b) en het pannendak door een lager leiendak vervangen is. De zuidelijke wand heeft één breed en zeven smalle, door rondbogen gedekte velden, waartusschen de lisenen op omstreeks 3 M. van den grond beginnen; de noordelijke wand vijf breede velden. Met uitzondering van de meest naar het W. geplaatste zijn de oorspronkelijke hoog aangebrachte rondboogvensters door moderne vervangen. De tufsteen, waaronder zeergroote blokken, is in het westelijk deel meest door nieuwe vervangen. Zware tufsteenen westtoren (± 1100) met groote hoekblokken, en geheel vlak gehouden. Baksteenen spits (XVII?). Inwendig: nieuw houten tongewelf. De kerk bezit:

Eiken preekstoel (XVIII A).

Tiengebodenbord (XVII).

Zerken: 1634, 1650, 16.., 1771, overigens bedekt.

Koperen kroon (XVII).

Orgel (1762, door Jacob Engelbert Teschenmacher te Elberfeld).

Klok, in 1499 gegoten door Johannes Moer filius Gobelinus Moer.

[p. 353]

Smerp.

Het huis B 2 (1664, blijkens ankers) bevat een zomerstal, geheel met oude blauwe tegels bekleed, en een bedstede met gesneden eiken deuren.

Stroe.

Aan de voormalige kerk (‘heidensche kapel’), een in 1878 gesloopt gebouw van tufsteen met gietwerk, herinnert slechts het op een hoogte gelegen kerkhof. Een steen met een relief. die zich boven den ingang bevond, is thans in het Bisschoppelijk museum te Haarlem.

In het lijkenhuis overblijfselen van rood-zandsteenen zerken (XII).

De doopsgezinde vermaning is een steenen schuur met ankers: 1738.

Het huis B 23 heeft een gevel met 1653 in gele steen.

Westerland.

De ned. herv. kerk (1828) bevindt zich op een hoogte, ter plaatse van de oude tufsteenen kerk (H. Nicolaas), waarvan de toren (± 1500, gebrekkig hersteld 1913), uit baksteen opgetrokken, met spitsboognissen versierd en gedekt door een laag zinken dak, nog staat. De kerk bezit:

Koperen doopbekkenhouder (XVII B).

Koperen kroon (XVII B).

Voor de torendeur een uitgesleten rood-zandsteenen zerk (XII?) met sporen van geometrisch ornament.

Klok, in 1510 door Johannes Godefridi gegoten.