Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. Deel V, I. De provincie Noord-Holland (uitgezonderd Amsterdam)

Velzen.

Een in 1899 hier gevonden Romeinsche gouden ring met gesneden kornalijn bevindt zich in het Koninklijk penningkabinet.

Grenspalen: een (XVI) aan den overweg bij het station Zandpoort, een (XVIIa) ten O. van de Ned. Herv. kerk te Zandpoort, een (XVII a) voor den oprit naar den molen aldaar, en een in een weide bij het buiten Spaarnberg.

Driehuizen.

De ned. herv. kerk is een eenvoudig gebouw (1688) met vierkant torentje.

De r.k. kerk (gewijd 1894) bezit:

Preekstoel (XVII d), waarvan de kuip wordt gedragen door de figuur van een heilige.

Zilveren monstrans (XVIII b).

Gegraveerd zilveren ampullenblad (XVII b).

Twee zilveren ampullen (XVII d).

IJmuiden.

De oud-katholieke kerk bezit:

Tabernakel, (XVII d) opgelegd met schildpad, met zilveren beslag en met twee zilveren beeldjes.

Gedreven zilveren Miskelk (1614, Italiaansch werk).

Gedreven zilveren Miskelk (XVIII c).

[p. 331]

Gedreven zilveren ciborie (XVII B).

Zilveren busje (XVII) voor huisbezoek.

Kazuifel met geborduurd medaillon (XVI c, gerestaureerd).

Velzen.

De ned. herv. kerk (H. Engelmundus, reeds VIII b wordt hier eene kerk vermeld) is een gebouw, dat thans nog slechts bestaat uit een schip, met tufsteenen noord- en westmuren (XI-XII), waarin twee kleine, hooggeplaatste romaansche vensters (dichtgemetseld) zichtbaar zijn; en eenen tufsteenen toren (XIII a, in baksteen verhoogd XVI, hersteld 1732 en 1887) met hoeklisenen en twee rondboogfriezen en gedekt door een lage spits (1818, ter vervanging van een gemetselde spits. De zuidmuur van het schip vertoont baksteenen spitsbogige scheibogen (XVI?) op achtkante pijlers van (of bekleed met?) klein formaat baksteen, waartusschen de intercolumniën dichtgemetseld zijn met reuzemoppen: de romaansche kerk is dus uitgebreid met een ongeveer even breed zuidelijk schip, waarvan ook de west- en de zuidmuur nog gedeeltelijk over zijn. De overblijfselen van het koor zijn XVIII a afgebroken, waarna het romaansche schip éen (rechtgesloten) travee is verlengd. In den noordmuur een dichtgemetselde opening met spitsboog. In den westwand van den toren een steen met relief (XII): Christus met kruisvaan. Overblijfselen van een kruisribgewelf in den toren. In de kerk een wijzerplaat met omlijsting (XVIII b). De kerk bezit:

Eiken preekstoel met leuning (XVIII c).

Koperen voorzangerslezenaar (XVIII).

Eiken banken (XVII); stoelen (XVIII d).

Zerk (XVII d, in den noordmuur), marmeren zerk (XVIII).

Twee klokken, waarvan eene in 1687 gegoten; en eene in 1745, door Ciprianus Crans Jansz. te Amsterdam.

[p. 332]

Zandpoort.

De ned. herv. kerk (1917, na het afbranden der vorige) bezit:

Twee koperen wandarmen en een koperen kandelaar (XVII).

Het kasteel brederode, XIII A gesticht, in 1426 verwoest door de Kabeljauwschen uit Haarlem, daarna herbouwd, na XV d vervallen, is in 1573 geheel onbewoonbaar gemaakt en vervolgens tot een puinhoop vervallen. Van 1862-1871 opgravingen en herstellingswerken; sinds 1869 Rijksmonument. Baksteenen door water omgeven gebouw, bestaande uit een voorburcht (waarvoor oorspronkelijk een buitenhof met dienstgebouwen lag) en een hoofdgebouw.

a. Van de voorburcht staat nog een vierkante, aan de kasteelzijde open, toren met een door een tongewelf overdekten doorgang, waarboven twee verdiepingen. Steenen wenteltrap.

b. Het hoofdgebouw. Aan de N.-en de W.-zijde van een binnenplein de overblijfselen van woongebouwen, aan de O.- en de Z.-zijde walmuren met weergang, waaronder rondbogige spaarnissen. Op de vier hoeken torens, drie waarvan vierkant zijn; van dien op den Z.W.-hoek is slechts de onderbouw over, evenals van den vierden (ronden) toren op den Z.O.-hoek. Naast den N.O.-toren (donjon) een vijfde toren en hierbij aansluitend het poortgebouw met overwelfden doorgang en overblijfselen van meezekooien (XV). Een wenteltrap bedient zoowel het poortgebouw als den aangrenzenden toren. In den donjon twee met tongewelven overdekte vertrekken met gemetselde schouwen en muurnisjes; op den hoek een ronde, tot achtkant overgaande traptoren. Boven de grachten uitgemetselde latrines. Van de overige gebouwen zijn nog slechts eenig muurwerk en overwelfde kelders over.

In den donjon en in het café ‘Velzerend’ wordt een verzameling aardewerk, steenen kogels en ijzerwerk, bij de opgravingen gevonden, bewaard.

[p. 333]

huis velzerend. Tegen het moderne café staat een lager, gewit huisje met hoog pannendak en houten kruiskozijn. In den achtergevel een fraai gesneden houten poortje, op welks hoofdgestel een wapen en het jaartal 1638 zijn gesneden.

Huis Waterland (XVIII b) bevat een gang en traphal met stucplafonds, betimmeringen en marmeren schoorsteenmantels; eetzaal met beschilderd behangsel en drie witjes door Augustini; in een bovenvertrek een witje, gem. Joh. Engelbert. Portretten van het geslacht Boreel. In den tuin: een marmeren en een zandsteenen beeld van Flora, een marmeren beeld van Neptunus, een van Lucretia, een looden beeldje op voetstuk, vier zandsteenen siervazen en een gesneden bank, alles omtrent den tijd van den bouw.

Van het voormalig jachtverblijf kruidberg (XVII c) zijn nog een trap en een vertrek over in de hofstede van dien naam.

huis beekenstein. Gewitte gevel (XVIII a) met gesneden deurbekroning.In dit huis een vestibule en gang met relieffiguren in stuc (XVIII b).

huis rooswijck (ten deele XVIII). In dit huis wordt o.a. bewaard een portret van den admiraal Sweerts, alsmede eenig zilverwerk, door dezen in 1666 op den Engelschen vlootvoogd Sir George Ayscue buitgemaakt.

huis spaarnberg. Gebeeldhouwde groep (Neptunus) door A. Quellinus in de warande. Tuinbeelden (XVIII).

Vóór beek-en-hoove een hek met twee kanonnen (XVII?) als schamppalen.

Molen (1779).