Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. Deel V, I. De provincie Noord-Holland (uitgezonderd Amsterdam)

Texel.

a. Romeinsche voorwerpen.

Eenige Romeinsche bronzen voorwerpen, XVIII d in den sedert geslechten heuvel ‘Sommeltjesberg’ tusschen Oostereind en de Waal gevonden, bevinden zich in het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden.

De Burg.

d. Wereldlijke openbare gebouwen.

1. Het oude raadhuis (1611) is in 1842 ontruimd en daarna gesloopt.

In het tegenwoordige raadhuis worden bewaard: zilveren bodeteeken (XVIII d), ijzeren kist (XVII), schilderij (XVII d): Salomo's gerecht, portretten van Tromp en De Ruyter door G. List (1824), landschap (XVII c door G. van Schagen).

2. Uit een huis (XVII b), dat sinds 1661 woning van den schout was, is nog een bergsteenen portiek (XVII c) over, nu geplaatst in den zijgevel van het hotel ‘Texel’, met halve zuilen en festoenen langs de posten, waarboven een hoofdgestel met gebogen fronton en twee wapens.

Onder dit hotel bevinden zich zware tongewelven over de kelders. De toegang tot deze is met blauwe tegels bekleed.

3. Vischmarkt (1833).

[p. 318]

e. Kerkelijke gebouwen.

1. De ned. herv. kerk (H. Johannes de Dooper), van 1470-1481 gebouwd (de vorige kerk stond in De Westen), XVII a hersteld, is een gebouw van baksteen met schaarsche toepassing van roode zandsteen en ook van tufsteen, bestaande uit een schip met twee zijbeuken (XV d); een iets smaller koor (XV c) welks sluiting afgebroken en (XVI) door een rechten muur vervangen is; een ingebouwden toren (XV d), waarvan de beide onderste geledingen versierd zijn met banden van groote gele baksteen, en waarvan de achtkante baksteenen spits in 1604 opgetrokken is nadat de vorige (in 1539), was ingestort. De toren is rijk versierd met nissen, zandsteenen rozetten en ruiten, en heeft overblijfselen van een balustrade of galerij boven de tweede geleding. Bekronende balustrade (XVII a). Onder de spits: 1604, in gele steen. In den zuidwand van het schip een ingang met geprofileerde omlijsting, in den noordwand sporen van dergelijken ingang.

Inwendig: een houten tongewelf over schip en koor, halve tongewelven over de zijbeuken. Dichtgemetseld venster met traceeringen, in de meest oostelijke travee van het koor, aan den zuidkant. Door segmentbogen gedekte spaarnissen met zitbanken in het koor. De toren rust, in de kerk, op twee zware zuilen. De kerk bezit:

Fragmenten van een zandsteenen doopvont (XV).

Koperen predikantslezenaar (1668), dito voorzangerslezenaar (XVIII a).

Orgel (XVIII d).

Gedenkbord (1728-1785).

Twee koperen kronen met schilden (XVII c) en twee (XVII d).

Drie kussens (1783) met het wapen van Texel.

Talrijke zerken (XVII en XVIII), waaronder de volgende met gebeeldhouwde wapens: 1604, 1611, 1615, 1631, 1642, 1654,

[p. 319]

1664, 1697, nog vijf (XVII), 1781, 1785 (de beide laatste met marmer ingelegd.).

Klok, in 1649 door Conradus Splinter te Enkhuizen gegoten.

2. De doopsgezinde kerk (1882) bezit een Bijbel met koperen sloten (1714) en eenig tinwerk.

3. De r.k. kerk (H. Johannes de Dooper), gebouwd in 1860, vergroot in 1912, bezit:

Twee koperen kronen (XVII).

Verguld zilveren monstrans (1671, blijkens het meesterteeken van Joh. Bogaert te Amsterdam).

Verguld zilveren miskelk (± 1630).

Zilveren Godslamp (XVIII B).

Zilveren wierookvat en scheepje (XVIII d).

Crucifix met zilveren beslag (XVIII a) en ivoren corpus.

Vier zilveren kandelaars (XVIII a).

Twee schilderijen op paneel (XVII d): Pietà en H. Maarten.

De volgende, uit deze kerk afkomstige voorwerpen worden in het Bisschoppelijk museum te Haarlem bewaard: drie heiligenbeelden (± 1450), een marmeren groep (XVI): Graflegging, kruis en kolom van een kazuifel (XVII b), een kazuifel (XV B), een paar roodleeren misdienaarsmuiltjes (XVII), een schilderij op paneel (± 1600): aanbidding der HH. Driekoningen (Gids, 1913, blz. 22, 23, 29, 31, 32, 57, 188, 197).

f. Gebouwen van liefdadigheid.

Het weeshuis, gebouwd ter plaatse van het nonnenklooster van St. Agnes, en in 1573 voor zijn tegenwoordige bestemming ingericht, bevat overwelfde kelders (XV) en eenige sleutelstukken (XVII), en bezit:

IJzeren kist (XVII).

De volgende schilderijen: Verlossing van den H. Petrus (± 1600),

[p. 320]

op paneel; Rebecca en Eliezar (XVIIa), op doek; familiegroep (1659-1661, door Jan Albertsz van den Riethoorn), op paneel; meisje, als Diana gekleed (XVII b, gemerkt: ‘Ada, 1203’), op paneel.

g. Particuliere gebouwen.

1. Koogerstraat B 155. Baksteenen trapgevel (het benedendeel gepleisterd, de bekroning gewijzigd), met door kraagsteenen gedragen rondbogen, opklimmend tegen en met de trappen. Fries met vlechtwerk. Rijk gesneden deurkalf met wapen van Texel en banderol, waarop spreuk en: 1599. Ankers: 1599.

2. Binnenburg B 27. Dergelijke gevel (XVII a), gepleisterd en met vernieuwde pui.

3. Binnenburg B 373. Dergelijke gevel, eveneens gepleisterd en van nieuwe pui voorzien.

4. Gravenstraat B 108 (‘De Kikkert’). Dergelijke gevel in gele en roode steen. Pui gewijzigd. Twee vensters met ontlastingsbogen. Geribde deur met klopper. Schoorsteen met blauwe tegels bekleed.

5. Binnenburg B 377. Dubbele gevel, links met hout beschoten, rechts een gepleisterde trapgevel (XVII b). Kruisgewelven over de kelders.

6. Binnenburg B 25. Gepleisterde gevel (XVII b) met drie gevelsteenen.

7. Steenen plaats B 193. Gevel (XVII b) met in- en uitgezwenkte zijkanten, toppilaster en krullen.

8. Binnenburg B 20. Gepleisterde topgevel (XVII A) met toppilaster.

9. Achter Weversstraat B 541. Achtergevel (XVII A) met vlechtingen van roode en gele steen. Cordonlijst.

10. Gravenstraat B 34. Gepleisterde top (XVIII b). Ankers: 1726.

[p. 321]

11. Warmoesstraat B 528. Tuitgevel (XVIII A). Gesneden deur. Siervaas (XVIII c).

Details:

Houten voorschotten met, meest versierde, makelaars hebben de nrs. 35, 78, 81, 85, 94, 101, 112, 149, 163, 188, 203, 249, 250, 331, 336, 340, 346, 498.

Gesneden deuren (XVIII d-XIX a): Weverstraat 257, 267 en 351, Groene plaats 379.

Waalerstraat B 194. Deur (XVIII d). Gesneden raamhouten (XVIII d). Omlijsting van een dakvenster.

Interieurs:

1. Weverstraat B 239. Bovenlicht (XVIII d). In een voorkamer: dubbele deur met paneelen (afkomstig uit het Huis Brakenstein), waarop grisailles (1787, door A. Warmoes); omlijsting en betimmering (XVII d); in een andere kamer een geschilderd behangsel (XIX a).

2. Weverstraat B 240. Witgeschilderde eiken betimmering en deuren (XVIII B).

3. Steenen Plaats B 228. Twee gesneden deuren (XVIII d).

Gevelsteenen:

Op twee hekpijlers voor het plantsoen ten Z. der Ned. Herv. kerk, waar voorheen de burcht stond, twee steenen (1611 en het wapen van Texel).

Stoeppalen:

Vóór Walerstraat B 218: twee (XVI) met wapenschilden.

Vóór Binnenburg B 377: twee (XVII A).

[p. 322]

De Cocksdorp.

De ned. herv. kerk (1839) is een zaalkerk met torentje op den westgevel. Zij bezit:

Hangenden eiken preekstoel met klankbord en bekroning, met gesneden paneelen en met rijkgesneden trapleuning (XVIId).

Doophek (XVII d) met gesneden paneelen (twee ervan vernieuwd).

Een en ander is afkomstig uit de in 1822 opgeheven Engelsche kerk aan het Noordeinde in 's-Gravenhage.

Uurwerk (1843).

Twee zilveren bekers (XIX a), blijkens het opschrift afkomstig uit de Protestantsche garnizoensgemeente te Mechelen.

De r.k. kerk (1876) bezit:

Geverfde eiken communiebank en dito preekstoel (XIX a).

Vier koperen kandelaars (XVI).

In het Bisschoppelijk museum te Haarlem bevinden zich een achthoekig paneel (± 1600): Abraham's offerande, en een borstbeeld in relief (XVII B? paneel uit een preekstoel?), beide uit deze kerk afkomstig (Gids, 1913, blz. 195, nr. 292, en blz. 220, nr. 107).

De Hoorn.

De ned. herv. kerk is een baksteenen gebouw (XV), bestaande uit één rechtgesloten beuk, het bovendeel van welks oostmuur (1646, blijkens de jaarankers) in gele steen vernieuwd is; en een gepleisterden toren (beneden XV, boven XIX A gewijzigd en van een houten balustrade voorzien). Rijk geprofileerde westingang. Sporen van het afgebroken koor zijn nog zichtbaar.

Inwendig: houten tongewelf, in den oostmuur drie spitsboognissen. Gaanderij op houten Toscaansche zuilen en met balustrade, waaronder een opschrift (1701), vernieuwd 1892.

[p. 323]

De kerk bezit:

Gesneden fries (op een schild: 1670), afkomstig van het doophek, en nu onder het orgel aangebracht.

Twee geschilderde tekstborden (gesneden omlijsting 1670).

Koperen voorzangerslezenaar (XVII d), dito doopbekkenhouder (XVII d).

Koperen kroon (XVII d).

Klok (XV B), gegoten door Ricout Butendiic.

In de kerkekamer een bekleeding met blauwe tegels.

De doopsgezinde kerk bezit twee koperen kroontjes (XVIII A).

De r.k. kerk is een eenvoudige schuurkerk (XVIII). Een Moedergodsbeeld (XV A) van eikenhout, uit deze kerk afkomstig, is nu in het Bisschoppelijk museum te Haarlem (Gids, 1913, blz. 22, nr. 334).

Het huis H 23 heeft een houten voorschot (XVIII), onder de daklijst blauwe tegels.

De Koog.

De ned. herv. kerk is een baksteenen gebouw (XVIII a) met een houten toren op den oostgevel. Tegen dezen gevel ankers: 1719. Inwendig: houten gewelf met rozetten. De kerk bezit:

Gothische zerk, alsmede zerken van 1733, 1735, 1738.

Uurwerk (XVII) met siersmeedwerk.

Ten Z.W. van het dorp, op een hoogte, waar de oude kerk van Westerend stond, een opstaande zerk (1681) en een fragment van een zandsteenen kapiteel.

[p. 324]

Oostereind.

De ned. herv. kerk (H. Martinus) is een op een hoogte gelegen, grootendeels uit baksteen opgetrokken kruiskerk, waarvan het noordwestelijk deel, van tufsteen, nog uit den romaanschen tijd dagteekent, terwijl het dwarspand XV is en het met tufsteenbanden versierde koor XVI. De sluiting is afgebroken en in 1724 (blijkens ankers) door een rechten muur vervangen. De zware toren, die als zeemerk dienst doet, is XIX A geheel nieuw bekleed. Op de spits een kruis (XVI). In den N.W.-muur sporen van een rondboogvenster en van een met een rondboog gedekten ingang. Inwendig: houten tonzoldering (XVIII) met rozetten. De kerk bezit:

Koperen predikantslezenaar (1686, door C. Verruhert).

Dito voorzangerslezenaar (XVII B).

Dito doopboog (XVII B) en hoekversieringen van het oude doophek.

Marmeren zerk (1757), zerken van 1604, XVII en XVIII.

Koperen kroon (verminkt) met schildjes (1683).

Twee tinnen kannen (XVII), twee dito bekers en borden.

Klok, in 1598 door Henrick Wegewart te Kampen voor de kerk van Luttekebroek gegoten.

Uurwerk (XVII).

De doopsgezinde kerk (1775) heeft een gesmeed ijzeren lezenaar.

Het huis O 30 heeft een houten gevelvoorschot en een gesneden kalf (XVII).

Het huis O 164 heeft een gepleisterden trapgevel. Ankers: 1656. Inwendig: een bekleeding met blauwe tegels.

Houten schotten met gesneden makelaars (XVIII) vindt men verder aan de nrs. 26, 28, 36, 39, 41, 45, 121, 167 en 169.

[p. 325]

Oude Schild.

Aan den weg naar De Burg overblijfselen van het fort Oude Schans (1572).

Aan den weg naar De Hoorn de forten Redoute (1811) en Lunette (1812).

De op een hoogte gelegen ned. herv. kerk is een in 1740 naar het N. vergroot, in 1904 belangrijk hersteld en thans geheel gepleisterd gebouw (XVII), zonder koor. In den oostgevel een steen met cartouche (1650). Houten, met lei bekleed, torentje op den westgevel. Inwendig: houten gewelven en een galerij in den noordelijken uitbouw. De kerk bezit:

Eiken preekstoel (XVII c) met cartouches, waarin een schip en het wapen van Texel.

Koperen predikantslezenaar (XVII c), dito voorzangerslezenaar, dito doopbekkenhouder en kaarsenarm (XVII d).

Koperen doopboog met het wapen van Tromp en: 1683; twee koperen bekroningen van het doophek.

Drie koperen kronen met schildjes, waarvan een (1677) met het wapen van De Ruyter en een (1678) met dat van Tromp.

Twee koperen wandarmen met schildjes (1743), een zonder schildje.

Tiengebodenbord (1651, hersteld in 1792, geschonken door R. Robberts van Glasco), geschreven door H. Boon.

Wapenbord (1758).

Zerken van 1720, 1758 en 1761 (marmer).

Twee zilveren bekers (XVII b).

Klok, in 1782 door Pieter Seest te Amsterdam gegoten.

De r.k. kerk (1894) bezit een koperen kandelaar (XVI) en twee (XVII).

Een voet van een verguld koperen kelkje (XVI) wordt nu

[p. 326]

in het Bisschoppelijk museum te Haarlem bewaard (Gids, 1913, blz. 23, nr. 486).

Het huis S 127 heeft een gevelsteen (XVII), S 131 drie sluitsteentjes (XVII) met kopjes.

In de boerderij lagerhuis, bij het huis Brakenstein, een schouw met tegelbekleeding (XVIII).

De Waal.

De ned. herv. kerk (1860, er was vroeger hier eene aan den H. Odulphus gewijde kerk) bezit:

Zerk (1596) en eenige eenvoudige zerken (XVII en XVIII).

In de consistoriekamer een schilderij op paneel (afbeelding van het dorp met de oude kerk) door C.A. Kramer naar een schets (1814) door J.A. Crescent.

Eenige huizen, o.a. W 25 hebben houten voorschotten (XVIII).

Aan den weg naar Oostereind een stolphoeve met voorgebouwd huisje, versierde windborden en ankers: 1729.

Westereind.

Het laatste overblijfsel van dit dorp, de kerktoren, is in 1859 gesloopt. Zie bij De Koog (blz. 322).