Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. Deel IV. De provincie Gelderland

Berg.

Voorhistorische steenen en bronzen voorwerpen hier gevonden, zijn in het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden.

Beek.

Op den weg naar Zeddam een hagelkruis.

De r.k. kerk (H. Martinus), dagteekenend uit 1339, ± 1860 verbouwd en met zijbeuken vergroot, in 1916 naar het O. uitgebreid, heeft eenen tufsteenen toren (beneden XIV, boven XV c).

's-Heerenberg.

b. Verdedigingswerken.

Van den ouden vestingwal (XVIA) is een gedeelte over.

[p. 34]

d. Burgerlijke openbare gebouwen.

1. Het raadhuis (XVI a, gerestaureerd 1914-1917 door den architect Jac. van Gils) is een rechthoekig baksteenen gebouw. Midden voor den gevel een achtkante traptoren, waarin een wenteltrap en waarop een open koepel met klok, in 1526 gegoten door Segewinus Hatyseren. Zijgevels met toppen. Baksteenen lijstwerk aan den zuidgevel. Kruisramen weder aangebracht. In het onderhuis steenen tongewelven. Geprofileerde neusstukken onder enkele balken.

2. Bij de Ned. Herv. Kerk een woonhuis, overblijfsel van de oude munt (XVI?).

e. Kerkelijke gebouwen.

1. De ned. herv. kerk (H.H. Georgius en Pancratius), een geheel gepleisterd gebouw, is het in 1612 verbouwde dwarspand der oude kerk (eene in 1259 gestichte werd in 1399 tot parochiekerk verheven). Gestucadoorde zoldering. Memoriesteenen: 1612 en 1679/1687. Zij bezit:

Drie rechtopgezette zerken (1525, 1558/1585, 1629), en eenige bedekte.

2. In den toren der moderne r.k. kerk drie klokken, afkomstig van de tegenwoordige Ned. Herv. Hiervan twee, in 1493 door Geert van Wou gegoten, en eene zonder jaartal.

3. Overblijfselen van de gasthuiskapel (XV d), waarop een met leien bekleede spits.

Voor Nr. 241 en voor de oude bewaarschool grafzerken (resp. gothisch en 1622).

In den gevel van Nr. 215 een steen: 1646.

Het slot 's-Heerenberg (± 1550, 1598 ontmanteld, XVII d verbouwd, 1735 gedeeltelijk verbrand en 1750-1760 hersteld,

[p. 35]

1792-1842 voor r.k. seminarium gebezigd, thans in particulier bezit en inwendig hersteld en vernieuwd), is een gedeeltelijk door water omringd complex van baksteenen gebouwen:

a. Nagenoeg vierkant voorplein, aan de oost- en noordzijde door dienstgebouwen omgeven, aan de zuidzijde door een muur begrensd. Torens (XVI a) op de noordoost- en zuidwesthoeken. Grondslagen van een noordwesttoren. Dubbele poort aan de stadszijde. Het oostelijke, geheel gepleisterde gebouw heeft slechts vertrekken gelijkvloers. Dat aan den noordkant heeft een verdieping, waarin overblijfselen van oude vensterbogen en van zandsteenen lijstwerk. De zuidwestelijke hoektoren heeft in zijn oostwand sporen van een vroeger aansluitend dak, en inwendig een overwelfden kelder, waarboven twee vertrekken.

b. Hoofdgebouw, ten Z. van het plein met het front naar het W. en bereikbaar over een brug (waarvóór schildhoudende leeuwen) en door een poort met opschrift: 1679, wapen en twee medaillons. Gepleisterde gevel onder een rechte gootlijst. Dubbele trap en bordes. Gebeeldhouwde deuromlijsting, waarboven een opschrift (1701). Vensters XVIII A. Letterankers. Op den zuidwesthoek een achthoekige traptoren met lantaarn. Op den noordoosthoek een vierkante traptoren, waarvoor een hoogere en zware baksteenen toren (beneden XIV, overigens XVIa, spits 1735 verbrand) met vier uitgekraagde torentjes, onderling verbonden door een uitgekraagde steenen borstwering met overhoeksche pinakels. Ter zuidzijde van het hoofdgebouw een vleugel met overstekende verdieping, vroeger als kapel gebruikt. Moeten van kruisvensters aan de zuidzijde. In het oudste, bij den toren aansluitende deel, schietgaten. Het nieuwe deel (XVIII c) heeft nog een oud kruiskozijn met tralies en, terzijde, drie zware kraagsteenen voor een uitbouw.

Inwendig: Baksteenen gewelven in het onderhuis van den middenbouw. Trap (XVIII b). Betimmering en deuren (± 1750).

[p. 36]

Twee stucplafonds, Lodewijk XV. In de hal drie rouwborden (1673, 1758, 1781). Familieportretten. Drie haardplaten (1562, 1690 en XVIII c).

De Boetselaersborch (Drost Daemenhuis), blijkens steen gesticht 1550, later naar het Z. uitgebreid, heeft een achthoekigen traptoren (XVI), welke oorspronkelijk den ingang bevatte.

Op den berg Monferland een gebouwtje met drie gevelsteenen: twee met tijdverzen (1698, 1699) en een met wapens.

Wijnbergen.

De moderne r.k. kerk (H. Martinus) bezit:

Drie altaarschilderijen (XVIII).

Twee koperen kronen (XVII).

Van het voormalig huis de Kemnade staat nog een deel van den baksteenen toren (XVI a) met banden en waterlijst van zandsteen. Benedengedeelte rond, dan overgaand in zestienhoek. Achtkante spits met windvaan, waarin een wapen en jaartal (1751). Inwendig: baksteenen ribgewelven, uitstralend van een middenpijler. In de kelders kruisgewelven met gordelbogen.

Zeddam.

De moderne r.k. kerk (H. Oswaldus), ter plaatse eener reeds 1211 als parochiekerk bekende, sinds 1810 weer aan de R. Katholieken teruggegeven, heeft een toren, waarvan drie geledingen XV, de bovenste ± 1500. Zij bezit:

Altaar met laat gothische retabel (± 1500, hersteld ± 1900, luiken modern).

Twee klokken, eene in 1626 gegoten door Peter van Trier en eene in 1788 door Johannes Rutgerus Voigt.

[p. 37]

Een zandsteenen relief (XVI a, votiefsteen?), is in het Museum te Arnhem.

Langs het kerkhof een fragment van een steen met gothisch opschrift.

Het Huis Padevoort (XVII a gebouwd, XVII d jachtslot, 1875 hersteld en tot R.K. zusterhuis ingericht) is een vierkant baksteenen gebouw met in trappen eindigende zijgevels, waarin moeten van oude vensters en een duivenslag. Inwendig een kamer met gestucte zoldering, waarin figuren en: 1677.