Vooys. Jaargang 35

[p. 50]

Levi van der Veur
Een belichaming van de Zwarte Dood
Over pesten en plagen in Ilja Leonard Pfeijffers migratievertelling

De Italiaanse havenstad Genua roept een beeld op van schepen die aanmeren en rustig aan de kade kabbelen terwijl de scheepstouwen worden vastgelegd. Dat Genua echter ook uitnodigt tot een reflectie op het lichaam, het land en een levensbedreigende ziekte laat literatuurwetenschapper Levi van der Veur zien in haar analyse van Ilja Leonard Pfeiffers roman La Superba. Zoals ook de havenstad een knooppunt van vele (water)wegen is, is La Superba een roman waarin thema's in een wirwar vervlochten zijn. Van der Veur ontrafelt de metaforische connectie die tussen de Zwarte Dood en migratie wordt opgeroepen, en levert hiermee een nieuwe lezing van het verhaal, die natiestaat en lichaam onlosmakelijk verbindt.

[I]k wil deel uitmaken van deze wereld. Ik wil wonen in het labyrint als een gelukkig monster, samen met de duizenden andere gelukkige monsters. Ik wil mij nestelen in de ingewanden van de stad. (Pfeijffer 2013: 17)

Er is geen enkele ziekte die zo tot de literaire verbeelding heeft gesproken, die zoveel pagina's inktzwart heeft gekleurd, als de builenpest. Als een uiterst overdraagbare ziekte staat de Zwarte Dood in het Europese culturele geheugen gegrift en is diep doorvlochten met ons begrip van besmettelijkheid, onze angsten voor verspreiding, het onbekende en naderend onheil. Daarnaast verwijst de geschiedenis van de pest ook naar de maatregelen die ertegen genomen werden: straffen, quarantaines, vervolgingen en meer. Zo beargumenteerde Michel Foucault in Discipline, toezicht en straf (1975) dat met name in de zeventiende eeuw de strijd tegen de pest hoogst georganiseerde vormen aannam, waarbij de bewegingsvrijheid van het individuele lichaam ontzegd werd om het collectieve lichaam te beschermen. Foucault laat zo een van de belangrijkste verschuivingen zien in hoe de politiek zich mengt met de medische wereld: het individuele lichaam is van collectief belang. In dit opzicht werd de pest, en meer algemeen het begrip rondom besmettelijkheid, definitief een onderdeel van het politieke lichaam.¹

1 In mijn Engelstalige scriptie, waar dit artikel uit voortkomt, gebruikte ik veelal het woord ‘contagion’, dat, anders dan ‘infection’/‘infectie’ dan wel ‘besmetting’, teruggevoerd kan worden op de Latijnse wortel contagio, wat ‘contact’ of ‘aanraken’ betekent. Hoewel ‘contagie’ in het Nederlands wel gevoerd werd, is het woord uit de mode geraakt. Evenwel vraag ik de aandacht van de lezer voor het belang van de verschillende connotaties in dit stuk.

[p. 51]

Men associeert de pest meestal met de ‘donkere’ middeleeuwen, maar de eerste teksten die verhalen over pestepidemieën kennen we al uit de klassieke tijd. Tijdens een groot deel van de oudheid en de middeleeuwen zijn de teksten die verhalen over de pest veelal ooggetuigenverslagen, maar gaandeweg baant de pest zich ook een weg tot fictionele teksten en krijgt deze meer en meer een metaforische kwaliteit.² Dit is bijvoorbeeld zichtbaar in Mary Shelleys The Last Man (1826) dat niet verhaalt over een ‘echte’ pestepidemie, maar de connotaties die de Zwarte Dood met zich meedraagt gebruikt om iets anders duidelijk te maken. De pest is hier onderdeel van een verbeelde toekomstige wereld; het is een vertelling waarin de groep personages die ten tonele verschijnt steeds kleiner wordt. Hier is de pest een boodschapper van naderend onheil en aftakeling, de veroorzaker van het apocalyptische einde en een narratieve entropie. Recenter en ook meer ambigu, is Albert Camus' La peste (1947), waarin de auteur gebruikmaakt van het eugenetisch discours van zuiverheid en dreigende ziektekiemen, deze naar zijn eigen hand zet en terugkaatst.³ Bij Camus draagt de pest niet zozeer één specifieke betekenis. In zijn artikel ‘The Plague Narratives of Defoe and Camus’ stelt Raymond Stephanson dat de pest gelijk is komen te staan aan het onbekende en dat zowel lezers als schrijvers de neiging hebben om aan de Zwarte Dood een symbolische waarde toe te kennen. (Stephanson 1987: 232) Stephanson laat zien dat de personages in beide teksten (Camus en Defoe) te maken krijgen met sociale uitsluiting. Er is een sensatie voelbaar van een opdoemend gevaar: het gevaar van de ander die van buitenaf komt. Dit zijn hoedanigheden die de pest als literair motief met zich meebrengt. Belangrijk voor Stephanson is met name dat de sensatie bij de personages van ‘a void within’, veroorzaakt door de pest, uiteindelijk ook de menselijke verbeelding tenietdoet, zij het metaforisch.

Het zijn precies deze metaforische kwaliteiten van de pest die mij brengen tot de lezing van een meer recente tekst: Ilja Leonard Pfeijffers autofictionele tekst La Superba (2013). In deze postmoderne roman wandelt de fictionele Ilja door de stad Genua, waar hij als Nederlandse schrijver naartoe is geëmigreerd. Negroni drinkend op zijn

2 Samuel K. Cohn geeft in zijn boek Cultures of Plague (2010) aan dat er in de jaren na 1348, het jaar dat er een eerste medische verhandeling over de pest verscheen, een ware bloei was aan literaire pest-teksten. (1) Het schrijven over de pest gaf een bepaalde mate van (gevoelsmatige) controle over de ziekte. (Cohn 2010: 6) Hij stelt dat veel pestschrijvers veranderingen in het landschap bemerkten en opschreven; deze hingen samen met hun eigen doodsangst. (Cohn 2010: 6) Cohn geeft aan dat: ‘With new health-board records plague writers of 1575-8 created new forms of plague writing, which wove stories of dark comedy, pathos, and personal trauma into narratives of the plague's relentless “progress” as measured by its death counts. Similar journals of plague, unknowingly indebted to these sixteenth-century works, would later develop into masterpieces of plague literature, from Defoe to Camus.’ (8)

3 In haar boek Contagious Metaphor (2012) licht Peta Mitchell uit dat vanaf de allereerste pagina ‘“Camus asks us to read his plague metaphorically, if not symbolically, by quoting as an epigraph Defoe's reflections upon his Robinson Crusoe,” that is: “It is as reasonable to represent one kind of imprisonment by another, as it is to represent any thing that really exists, by that which exists not.”’ (Mitchell 2012: 50)

[p. 52]

favoriete terras, maar ook wandelend door de steegjes van de stad, ontmoet hij het ene kleurrijke personage na het andere. Een aantal rasechte Italianen, maar veelal ‘vreemdelingen’, net als hij - of toch ook niet. Graag wil hij tot de eerste groep behoren, zich één maken met de stad en haar rechtmatige bewoners. Verteller Ilja laat, zoals hij zelf aangeeft, zijn ‘eigen geslaagde luxe-immigratie (...) contrasteren met het betreurenswaardige lot van al die sloebers uit Marokko en Senegal die in dezelfde stegen zijn verdwaald in hun fantasie van een beter leven.’ (92-93) Genua, ‘La Superba’ (‘de hoogmoedige’), is zowel de plaats van handeling als de narratee, het belangrijkste personage van deze roman. La Superba is een zij, een warm lichaam waarin Ilja zich baadt en waarin hij wil thuiskomen, maar ook een kil en afstandelijk wezen dat hem wil uitspuwen als ware hij een rat. Kundig laat Pfeijffer op deze manier het migratievraagstuk samenvloeien met Genua's geschiedenis als havenstad, en als stad waar ooit in de middeleeuwen de ratten met pestbacillen Europa binnendrongen. Net zoals de pest ooit aanmeerde, arriveren veel huidige migranten per schip:

Het beste is om op een schip te arriveren vanuit het zuiden. Dan doemt de stad vóór je op als een ondoordringbare muur van overmoed. Genua La Superba (...) Ik heb ook verzonnen dat dit mijn stad is, de bakermat van mijn ware ziel, waar ik voor het eerst waarlijk gelukkig ben. (104)

De pest is in Ilja's narratief verbonden met de thematiek van migreren, het bewegen over grenzen en het verlangen te behoren. Hoe deze metafoor, die door het hele verhaal verweven is, precies een rol speelt in Pfeiffers tekst en hoe deze samenhangt met de overkoepelende metafoor van Genua (en Europa) als lichaam, is dan ook de drijvende vraag van dit stuk.

Als je eigenlijk over iets anders praat

Het begrip ‘metafoor’ krijgt in het licht van de pest een extra dimensie: het verwijst immers naar de Griekse wortel ‘overdragen’. ‘Metafoor’ heeft aldus in zichzelf iets besmettelijks. (zie ook Mitchell 2012) Net zoals de pest zich verplaatst door de lichamen van zijn verschillende gastheren, zo draagt de metafoor van de rat-migrant betekenis over die tekenend is voor de migratieproblematiek. Om een beter inzicht te krijgen in hoe de pest als metafoor een rol speelt in Pfeijffers tekst over migratie is het belangrijk om eerst aandacht te vestigen op een overkoepelend figuur: die van natiestaat-lichaam. Deze metafoor krijgt vorm wanneer we in politieke of militaire termen over het lichaam praten én wanneer we over een samenleving praten in medische termen.⁴ De natiestaat-lichaamfiguur is moeilijk uit elkaar te trekken, mede door haar lange

4 Het meest spraakmakende en recente voorbeeld is wel de afbeelding van de Amerikaanse president Donald Trump die het vrijheidsbeeld (die met haar lichaam symbool staat voor de Verenigde Staten) bij het kruis grijpt. De natie, de groep mensen die zich als eenheid dient te bewegen, wordt meestal voorgesteld als een vrouw.

[p. 53]

geschiedenis - zo bemerkt Ernest B. Gilman dat de analogie loopt ‘van Plato's Politeia naar Hobbes' fundamentele aanname in Leviathan dat het Brits gemenebest “slechts een artificiële man is.”’ (Gilman 2009: 42) In Ilja's vertelling neemt zowel Genua - weliswaar meer op de achtergrond - als Europa als geheel de gedaante van een vrouw aan.

In de figuur van de pest en de natie als lichaam is nog een factor van belang: het lichaam ontwikkelt zich en ondervindt invloeden van zowel buitenaf als binnenuit. Een lichaam is gevoelig voor ziektes: ziekteverwekkers veroorzaken schade en aftakeling, en mogelijk ook de dood. Het is dan ook uitermate lastig om, zowel wanneer we praten over het zieke lichaam als over de beweging die plaatsheeft over landsgrenzen, militaire en medische taal daarvan gescheiden te houden. We praten over onze lichamen als waren ze onderhevig aan een aanval van een vijandelijk leger en we praten over onze natie als een ziek lichaam, over bewegingen van mensen over grenzen in termen van ziekten (‘plaag’).⁵ De notie van ziekte staat nauw in verband met die van besmettelijkheid: het zieke lichaam is drager van ziektekiemen en een potentieel gevaar voor andere lichamen.⁶ De angst voor besmetting is niet exclusief voor pesttijden of pestteksten, maar speelt wel een uitermate belangrijke rol in beide. In On Immunity (2014) stelt Eula Biss dat de pest symbool is komen te staan voor angst voor besmetting en dat ‘[p]erhaps the final qualification for what constitutes a plague is its proximity to your own life.’ (Biss 2014: C26) We willen zowel ons eigen als het collectieve lichaam beschermen en sluiten het daarom af, voorkomen contact met anderen en gooien de grenzen dicht. We kennen geen pestepidemieën meer, maar andere infectieziekten zoals aids, ebola en zika ‘plagen’ nu op globaal niveau. Nog altijd lijkt de archaïsche figuur van de Zwarte Dood door te echoën.

Ilja's Genua is niet alleen een geografische plaats waar ooit de pest woedde en vanwaar deze zich verspreidde over de rest van Europa - iets waar hij herhaaldelijk naar verwijst - Genua en Europa zijn in zijn verhaal ook metaforisch ‘ziek’. De verwijzingen naar de pest vormen een literaire greep, een metafoor op het niveau van de gehele tekst, waarmee problemen van de huidige (westerse) maatschappijen worden aangekaart: die rondom migratie. In I is An Other: The Secret Life of Methaphor and How It Shapes

5 Zo veroorzaakte De Telegraaf onlangs oproer met twee van haar koppen over asielzoekers: ‘Asielzoeker-invasie’ verderop in de krant vervolgd met ‘Kansloze asielplaag ongehinderd verder.’ (zie bijvoorbeeld Nrc.next maandag 9 januari 2017) De woorden ‘invasie’ en ‘plaag’ verwijzen ook hier naar de bredere figuur van natiestaat-lichaam, waarbij militaire en medische termen inwisselbaar zijn. Met het woord ‘plaag’ vervalt De Telegraaf volgens Aafke Romeijn ‘in het aloude retorische stijlfiguur dat een groep ongewensten in de samenleving vergelijkt met ongedierte.’ (Romeijn 2017)

6 Het is interessant om de nieuwe golf aan medische kennis, die zich voordeed na de ontwikkeling van betere microscopen, te bekijken in correlatie met ideeën rondom besmettelijkheid en immuniteit. Zo beschrijft Sheldon J. Watts bijvoorbeeld in zijn boek Epidemics and History: Disease. Power. Imperialism (1998) dat Louis Pasteur en Koch onafhankelijk van elkaar een germ theory ontwikkelden door het bestuderen van micro-organismen die met het blote oog niet zichtbaar waren. Het idee dat deze ‘kleine beestjes’ ziekten veroorzaakten... Zo waren de eerste stappen ondernomen die leidden tot vaccineren en het lichaam ‘immuun’ maken.

[p. 54]

the Way We See the World (2012) bespreekt James Geary een interessant experiment waarin middels het lezen van teksten over overdraagbare bacteriën zorg werd opgewekt voor besmetting en vervolgens een vragenlijst moest worden ingevuld over verschillende politieke kwesties. De metaforische relatie tussen het lichaam en de natie werd onbewust gevoed en beïnvloedde de mening over migratie. Eula Biss stelt over dit experiment: ‘[w]ithout having the metaphor explicitly established for them, those people gravitated toward thinking of immigrants as bacteria, invasively contaminating the body of the nation.’ (Biss 2016: C22) In zijn trilogie Communitas (1998), Immunitas (2002) en Bios (2004) onderzoekt Roberto Esposito de relatie tussen menselijke lichamen en samenlevingen. Hij plaatst het immuunsysteem van het lichaam naast de wetten van de natiestaat: beide zijn een strategie om te overleven, iets wat duidelijk zichtbaar wordt wanneer het lichaam dan wel het land geconfronteerd wordt met een dreiging van buitenaf. Beide ‘lichamen’ staan of vallen met hun grens en zijn daarbij in constante relatie tussen dat wat erbinnen valt, ertoe behoort, en dat wat erbuiten staat; een relatie tussen ‘Zelf’ en ‘Ander’:

The risk has to do with trespassing or violating borders. Whether the danger that lies in wait is a disease threatening the individual body, a violent intrusion into the body politic, or a deviant message entering the body electronic, what remains constant is the place where the threat is located, always on the border between the inside and the outside, between the self and the other, the individual and the common. Someone or something penetrates a body - individual or collective - and alters it, transforms it, corrupts it (Immunitas 2002: 2)

In Immunitas specificeert Esposito de metafoor van natiestaat-lichaam (beide zowel vehicle als tenor) met onze notie van het immuunsysteem.⁷ Het ‘immuun worden’ van het biologische lichaam en het politieke lichaam houdt een proces in van het vaststellen van grenzen (die zowel de plaats van afscheiding als van contact is). Hij stelt, in overeenstemming met Susan Sontag⁸ en Biss, dat ons militaire begrip van het immuunsysteem en ons medische begrip van onze samenlevingen gevaarlijk zijn - vaak ook omdat we het metaforische aspect ervan niet eens doorhebben.⁹ Esposito voegt

7 Ik maak hier zijdelings gebruik van I.A. Richards tenor-vehiclemodel. Richards noemt het gebruikte woord het ‘vehicle’ en datgeen waarnaar verwezen wordt de ‘tenor’. (Richards 1979) Tenor en vehicle samen construeren de metafoor. Richards beargumenteert dat het bij metaforisch taalgebruik gaat om de spanning tussen vehicle en tenor en dat door hun relationele positie geen van beide ongewijzigd blijven in betekenis.

8 Susan Sontags Ilness as Metaphor (1978) is een sleuteltekst over metaforisch taalgebruik in medische context. Sontag laat hierin zien dat bepaalde ziekten paradigmatisch waren in verschillende tijden en dat deze allerlei culturele connotaties met zich meebrachten. Ze stelt dat metaforisch taalgebruik in relatie tot ziekte schadelijk kan zijn en dat we hier zoveel mogelijk vanaf moeten stappen.

9 Zo observeert Biss bijvoorbeeld dat ‘[o]ur understanding of immunity remains remarkably dependent on metaphor, even at the most technical level’ and that this ‘metaphor of a body at war is most often not perceived as a metaphor.’ (Biss 2014: C11)

[p. 55]

daaraan toe dat dit bovenal komt doordat we een onjuiste voorstelling hebben van hoe ons immuunsysteem nu eigenlijk werkt.

Illustratie: Bibi Kampstra

Lange tijd is dit ‘systeem’ omschreven als een lichamelijk mechanisme van afstoting, exclusiviteit en de vernietiging van dat wat vreemd is aan het lichaam. Daarbij wordt over het hoofd gezien dat het lichaam alleen kan voortleven door middel van een constante uitwisseling van ‘binnen’ en ‘buiten’ en dat ook het immuunsysteem alleen zijn werk kan doen door dat wat ‘vreemd’ is te leren kennen en eigen te maken. Ook stelt Esposito dat hedendaagse maatschappijen vaak een neiging tot auto-immuniteit kennen: een zelfvernietigende, overgevoelige reactie van uitsluiten.¹⁰ De overdraagbaarheid van connotaties bij zowel vehicle als tenor maakt dat het politieke lichaam kan reageren op het ‘binnendringen’ van dat wat vreemd is als ware het een besmetting. De figuur van natiestaat-lichaam en de bijbehorende noties van besmetting en ziekte die vaak culmineren in pestteksten, spelen een belangrijke rol in het uiten van en de discussies rondom xenofobie, polarisatie en het

10 In dit opzicht bouwt Esposito ook op Giorgio Agambens notie van ‘homo sacer’.

[p. 56]

verharden van grenzen.¹¹ Pfeijffer laat in zijn tekst zien wat ook Esposito beargumenteert: de notie van het eigen lichaam met een duidelijke grens is een fictie.

11 Het idee dat de samenleving, vaak in de vorm van de natie, één definieerbaar geheel is, is uiteraard ook terug te voeren tot Benedict Andersons Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism (1983). De notie dat er een typische nationale literatuur is, ontwikkelde samen met de opkomst van de natiestaat in de vroege negentiende eeuw. Ook taal speelt hierin een rol: er lijkt een natuurlijke band te zijn tussen natie en taal, maar het is precies deze ‘natuurlijkheid’ die door academici en literatoren vaak bekritiseerd wordt. (e.g. Jacques Derrida's Monolingualism of the Other (1996), Emily Apters The Translation Zone (2006))

Europa, het beloofde land

Pfeijffers keuze om het narratief te plaatsen in Genua, om Genua tot personage te laten verworden is niet alleen te lezen in autofictionele zin. Genua is als havenstad een plaats van connectie, een toegangspoort tot de rest van Italië en Europa. Dat was ze ooit toen de pest vanuit het oosten meegenomen werd door Genuese zeelieden en dat is ze nu migranten de Europese kust vanaf het water proberen te bereiken nog steeds.¹² In Pfeijffers migratievertelling ontmoet Ilja dan ook meerdere medemigranten en al moge het contrast groot zijn tussen de uit het noorden gekomen Ilja en de zuid-oostelijken zoals Djiby en Babu, de gemeenschappelijke motivatie achter het bewegen over landsgrenzen blijft altijd de behoefte aan een beter leven elders. Ilja wordt als schrijver van de roman in wording een spreekbuis voor de Senegalese Djiby die hem het bizarre verhaal van zijn overtocht vertelt: ‘[i]k vind het belangrijk dat mijn verhaal aan de mensen van het Noorden wordt verteld. Het is het verhaal van mijn volk.’ (241) ‘Hoeveel zwarte inkt is er nodig om onze dromen op te schrijven op zwart papier?’ vraagt Djiby, en ‘wie zal ons lezen? Begrijp je mij, Ilja? Jij hebt een pen en een naam.’ (250, mijn cursivering). De zwarte inkt op het zwarte blad zou zijn verhaal onleesbaar en onoverdraagbaar maken. Met de pest als metafoor door de tekst geweven, trekt de ‘zwartheid’ van Djiby's huid en van zijn woorden ook aandacht: deze zwartheid spiegelt die van de donkere pestbuilen, en zijn status als immigrant configureert met het door de pest besmette lichaam (of dat nu van een rat of een mens is), verstoten en ongehoord, zoals ook Foucault beschrijft.¹³

Djiby's verhaal begint met de reis van zijn thuisland naar de stad Agadez in Nigeria, ‘het knooppunt van de verschillende wegen naar het beloofde land’ (244), waar reizigers stagneren als gevolg van uitputting, gebrek aan geld, en, inderdaad, door ziekte.

12 Pfeijffer refereert pas op een laat moment in zijn roman direct naar de geschiedenis van de pest in Genua (op bladzijde 331). Daarvoor is de pest echter wel aanwezig in de gedaantes van trippelende ratten, arriverende schepen, beten en builen.

13 Zie hier bijvoorbeeld ook de volgende passage: ‘Maar niemand zag hoe 's nachts een zwarte rat uit het ruim van een van de schepen naar boven kwam en (...) de kade bereikte om op zoek te gaan naar voedsel (...) een tweede rat volgde en daarna tientallen andere (...) Na een paar dagen begonnen de eerste Genuezen bulten te vertonen in hun oksels en liezen (...) Ze kregen zwarte vlekken op hun huid.’ (Pfeijffer 2012: 333, mijn cursivering)

[p. 57]

Zijn verhaal vervolgt hij met zijn reis naar het eiland Lampedusa, gesitueerd tussen de Libische en Italiaanse kust. Als dusdanig is Lampedusa een grensgebied dat functioneert als een ‘multidimensional space of exception: it is both a border zone that straddles Europe and Africa, as well as the setting for administrative detention facilities,’ zo stellen Nick Dines, Nicola Montagna en Vincenzo Ruggiero in hun artikel over het non-fictionele Lampedusa.¹⁴ (Dines et al. 2015: 435) Libische mensenhandelaars zetten Djiby en medereizigers op een grote rubberen boot met onvoldoende ruimte, proviand en brandstof. ‘Ze zeiden dat we niet moesten zeuren, Lampedusa was vlakbij, en Lampedusa was Italië, en Italië was Europa.’ (249) Europa is het beloofde land, het beloofde lichaam en omdat Lampedusa, Genua en Italië er onderdeel van zijn, verworden ze tot een metonymische stand-in voor Europa. Maar er zit niet veel waarheid in het sprookje: Lampedusa is nog lang niet het beloofde land, maar komt veel meer overeen met een strafkamp, of zelfs zoals Djiby het noemt: ‘een concentratiekamp’. (Pfeijffer 2012: 260) Ze behoort niet tot het lichaam van Europa, maar ligt aan haar voet. Verdeeld en onwillend als Europa is, neemt niemand verantwoordelijkheid voor diegenen die op de deurmat staan. Ze verblijven in een niemandsland aan de grens tot poortwachter Berlusconi hen een verblijfsvergunning voor de hele Europese Unie geeft - deze laatste weet immers dat de meeste immigranten niet in Italië zullen blijven, maar zullen doorstromen naar andere landen, zoals Frankrijk. (Pfeijffer 261-262) Zoals Dines et al. voorstellen, heeft de figuur van de migrant een janusgezicht: hij wordt als bedreiging en als slachtoffer gezien. (Dines et al. 2015: 438)

14 Dines et al. bespreken Lampedusa als een migratie hot-spot, een border zone en bespreken de figuur van de migrant in relatie tot Giorgio Agambens notie van bare life. Ze bekritiseren ‘the common image of a remote outpost that by geographical accident has become a “natural” destination for irregular migrants arriving from Africa.’ (Dines et al. 2015: 431) Ook is er een andere border zone aanwezig in Pfeijffers tekst, een die intens te vergelijken is met Lampedusa en die de auteur dan ook gebruikt om de huidige samenleving een spiegel voor te houden, namelijk: het Ellis Island van de laat negentiende eeuw. (Pfeijffer 2015: 164) ‘De Amerikanen hadden in 1892 een eiland ingericht om de immigratiestromen uit Italië op te vangen. De passagiers van de eerste en tweede klasse mochten van boord in de haven. De derde klasse werd om te beginnen eerst maar eens in quarantaine gezet, wat gezien de epidemieën aan boord niet eens onverstandig geacht kon worden. En dan de vernederingen. De ondervragingen in het Engels en het medisch onderzoek. (216-217; cf. 167, 193, 213) Djiby's ervaringen komen overeen met die van de Italiaanse Alessandro: medische onderzoeken, quarantaines en geforceerde behandelingen: het migrantenlichaam moet onder controle worden gehouden.

Madonna en hoer

Dit gevoel van bedreiging is van belang wanneer we niet alleen Europa, maar ook Genua als lichaam, een vrouwelijk lichaam, voorstellen.¹⁵ Die angst heeft niet alleen betrekking op iets pathologisch, maar ook op iets seksueels: als vrouw dienen Genua en

15 Als een polemische collectie essays, columns en een stuk uit La Superba, begint Pfeijffers Gelukzoekers (2015) met een brief gericht aan Europa: het Europa van de klassieke mythologie die ontvoerd wordt door Zeus vanaf de kust van Noord-Afrika en meegenomen naar het eiland Kreta.

[p. 58]

Europa beschermd te worden tegen penetratie en corruptie door andere mannen.¹⁶ De voorstelling van de stad en het werelddeel als vrouw heeft dan ook alles te maken met (een geschiedenis van) verovering en herovering. Zo stelt ook Ilja zich de geschiedenis van Genua voor, lopend tussen de eeuwenoude muren van de stad:

Hier lagen adellijke dames te zuchten onder hoge plafonds in een voortdurende koortsdroom dat Genua eindelijk eens een oorlog zou verliezen en dat de invasie zou komen met brute soldaten met bajonetten en barbaarse driften. Sommigen liggen daar nog achter hun verfijnde lambriseringen en zuchten nog altijd in de zinderende hitte van het middaguur die oude geesten tot leven wekt (...) De gauwdieven en gevallen vrouwen van toen zijn er nog steeds. De straten zweten. De eeuwenoude muren druipen van het vocht. Hoge hakken tikken op het plaveisel. Ratten schieten weg. De nacht kreunt. (185)

Anderzijds is zij een hoer:

[La Superba] verleidt en verdelgt. Zoals ratten in de val worden gelokt met gif dat hun als honing smaakt. In die zin staat Genua La Superba symbool voor Europa als geheel. Achter haar ondoordringbare muur van grenscontroles, asielprocedures, opsporingsbeambten en gedwongen uitzettingen ligt zij onweerstaanbaar te pronken met haar belofte van glinsterend nieuwe Mercedessen en BMW's. Wie hier weet binnen te dringen, denkt alleen daarom al zijn droom te hebben waargemaakt (...) vervolgens zal hij met elf landgenoten creperen in een lekkend tweekamerappartementje en als een rat worden verdelgd. (93)

Pfeijffer speelt met de (vrouwelijke) lichamelijkheid. Enerzijds dwaalt Ilja als man in haar rond, anderzijds neemt hij zelf een steeds vrouwelijkere vorm aan. Er zijn vier belangrijke vrouwelijke figuren onderdeel van Ilja's narratief. Aan het begin van zijn verhaal vindt Ilja een vrouwenbeen in een afvalbak - inclusief pantykous en hakkenschoen - waaraan hij een hele vrouw fantaseert en van wie we op het einde te weten komen dat het om een travestiet gaat. Daarnaast is er het andere object van Ilja's fantasie, ‘het mooiste meisje van Genua’, dat werkt in de bar met de spiegels, uiteraard is er ook La Superba én uiteindelijk ook de figuur van Ilja die steeds meer beweegt richting het vrouwelijke (Giulia). (e.g. 346) Zijn fantasie van behoren tot Genua spiegelt dan ook zijn verlangen naar het samenzijn met een vrouw. ‘Ik wandel over de rondingen en tussen de kieren en spleten van deze stad, waar ik de weg ken als geen ander (...) Het plaveisel buigt gewillig mee met mijn stappen. Daaronder golft het moeras van pus waarin we allemaal zullen verzinken zodra we de opening hebben gevonden.’ (64) De stad is ontstoken als een pestbuil, onder haar oppervlakte beweegt ze zinderend van

16 In de publieke sfeer is een veelgehoorde uiting van discontent dat ‘het allemaal jongemannen zijn’ die de grens over komen, die ons land ‘binnendringen’.

[p. 59]

de koorts. Ook hier is zij verbonden aan de metafoor van de pest. Het is een voorbode van de Zwarte Dood die Ilja op een later moment in zijn narratief ten tonele voert, een gebaar naar ziekte en vergankelijkheid.

Ilja's fantasie die aan het gevonden been een vrouw verbindt, is zowel metonymisch van aard (het been staat voor de vrouw als geheel) als illustrerend voor het idee dat we lichamen het liefst als volledig, vastomlijnd geheel zien. Ilja zelf erkent, op een metafictioneel moment, dat het been als ‘een treffende metafoor voor het misverstand dat liefde heet’ dient. (52) Het mooiste meisje van Genua is serveerster bij de bar met de spiegels waar Ilja veelvuldig op het terras zit. Ilja is geïntrigeerd door haar zoals Djiby ooit Europa als fata morgana voor zijn neus zag - ‘Zij is een sprookje,’ delicaat en fragiel. (106) Als gastvrouw kan zij niet aan Ilja's blik ontsnappen. (91) Hierin lijkt ze het Europese lichaam te spiegelen. Veelzeggend raakt zij op een gegeven moment gewond. Als Ilja eindelijk in haar armen ligt, vraagt hij haar naar haar wonden, waarop zij vertelt: ‘Ik ben gebeten door de ratten.’ (91) Hoewel zij meteen ook zegt dat dit een leugen is, is het beeld daar wel: ze is bedorven, besmet door de beet van een rat.

Als ratten in de val

Europa is tegelijkertijd madonna en hoer; een sprookjesprinses, een mythologisch wezen dat men in bescherming wil nemen of een femme fatale die onschuldige mannen in haar duistere web lokt, hen opslokt en hen vervolgens weer uitspuwt. (262) Djiby wijst Ilja erop dat de rat-migrant geen adequate metafoor is in dit verhaal omdat Europa geen rat zou willen lokken en opslokken. Toch trippelt de figuur van de rat door het hele verhaal en is ze al aanwezig voordat Ilja zijn verhaal doorweeft met de geschiedenis van Genua als pest-stad (en ook als stad waar Columbus geboren is en van waaruit de kruistochten per schip vertrokken). De rat als gelukszoeker, hongerig naar een beter leven elders en de migrant als ziektedrager. Aan Ilja's gebouw is een bordje bevestigd met daarop de zin ‘derattizzazione in corso non toccare le esche.’ (18, 68, 264, 336) Dit zinnetje maakt dat Ilja zich thuis voelt, hij ziet het immers ook op andere gebouwen in zijn buurt staan. Echter, Djiby wijst hem erop dat het ‘betekent dat de rattenverdelging in volle gang is’ en dat het ‘af te raden [is] om het lokaas aan te raken.’ (264-265) De rat is een ongewilde gast, iemand die je de kaas van het brood eet. De bacterie die pest veroorzaakt in zijn gastheer, Yersinia pestis, maakt deze ironisch gezien ook hongerig. De vlo, die de eerste gastheer is, kan zijn eten niet verteren en gaat wanhopig op zoek naar eten waardoor hij de bacterie overdraagt aan de volgende gastheer, de rat, voor wie hetzelfde riedeltje begint. De figuur van de rat-migrant is aldus in zekere zin ook vanuit het perspectief van de migrant te begrijpen, al blijft het uiteraard een pijnlijke metafoor. De honger naar een beter leven elders is niet ongegrond, maar hoe zit het met de angst voor besmetting?

Pfeijffer zet de beweging over grenzen terug in historisch perspectief door bijvoorbeeld zijn bespreking van de Italiaanse diaspora, maar ook door zijn bespreking van de kruistochten. Zo stelt Ilja zich voor dat hij ‘[m]et een hip harnasje de Moren tegemoet’ gaat. ‘De zangers zullen eeuwenlang zingen van de heldendaden van Don Leonardo

[p. 60]

voor de muren van Aleppo, voor de muren van Sana, voor de muren van de Heilige stad.’ (337) Zo draait hij de rol van de veroveraar en de veroverde om: de beweging is niet van Oost naar West, maar van West naar Oost. Veelzeggend valt Ilja als kruistochtvaarder voor een oosterse vrouw en nestelt hij zich in een nieuwe gemeenschap. Dan komt er echter een nieuwe vlaag aan westerse kruisridders die zijn vrouw verkracht en zijn nieuwe familie grotendeels uitmoordt. Wraak is het enige waar zijn fantasie hem vervolgens heen leidt. Genua is ‘de plek die ik het meest haat op aarde. Ik beloof u, vader, ik zal er terugkeren. Sta mij toe om mij te beroven van mijn eigen leven en er te verschijnen als de geest de wrake van de slachtoffers van het kruis.’ (302) Ilja insinueert hiermee dat de pest die Genua raakte in de middeleeuwen een vergelding is van de westerse rooftochten. Deze geschiedenis resoneert door in het heden van de verhaaltijd door drie blazen van de hoorn, terugverwijzend naar het signaal dat ooit de pest aankondigde: ‘[Z]e betekenden alles, maar zelfs de oudste zeelieden in de stad konden zich niet herinneren wat. Dat signaal hadden ze voor het laatst gehoord toen hun grootouders kinderen waren en van hun grootouders hoorden dat niemand nog wist wat de hoorn zei die drie keer klonk.’¹⁷ (337) Men is vergeten welke bewegingen over grenzen hebben plaatsgevonden en wat deze betekenden en voor wie. Pfeijffer stelt hiermee de vraag wie die reiziger is die bij ons aan de deur klopt. Wie is de gelukszoeker, de vluchteling, en wie is de ongenode gast?¹⁸

17 Zie ook: ‘Omdat niemand je wilt omarmen, omhels je je eigen arm. Tot het pijn doet van de kramp. Je staat jezelf toe om te huilen. Maar zelfs dat lukt niet. Terwijl niemand kijkt, vaart het zwarte schip met gestreken zwarte zeilen geruisloos uit in de zwarte nacht.’ (337)

18 Het is ook interessant om deze vraag te zien in het licht van Derrida's On Hospitality (2000).

Poreuze lichamelijkheid

De natie en het lichaam kunnen niet als een totaal afgesloten entiteit overleven. Pfeijffer illustreert deze meer poreuze lichamelijkheid ook door een belichaamde ondefinieerbaarheid en vestigt met Ilja's diffuse gender aandacht op de maakbaarheid/veranderbaarheid van onze lichamen, van onze naties en samenlevingen. Zijn naam, Ilja, wordt verkeerd uitgesproken door een van de Italiaanse vrouwen met wie hij een negroni drinkt op het terras als ‘Giulia’. (32) Zijn vrouwelijkheid, of eigenlijk meer dat hij geadresseerd wordt als vrouw, komt ook tot uiting door twee van zijn seksuele escapades waarbij de vrouw zijn lange haar bekoort en liefkozend over zijn ‘zwangere’ buik aait. (e.g. 96, 191-192) Hij kleedt zich uit onder de blik van deze vrouw en zodoende versmelt zijn figuur met die van La Superba, met die van het meisje van de bar met de spiegels. De metamorfose is compleet wanneer hij zich aan het einde van het verhaal prostitueert in het gebouw waar ook de ‘echte’ vrouw - die het been toebehoorde - werkt. Giulia is op haar beurt onderhevig aan de wil, de lust van mannen. Maar in plaats van het penetreren van Genua, in een poging haar te bezitten, is zich te vereenzelvigen met haar voor Ilja de enige mogelijkheid om echt tot haar te behoren. Opgeslokt en geïncorporeerd heeft Ilja zich als een pestbacterie genesteld in zijn gastvrouw, maar

[p. 61]

geenszins betekent hij haar ondergang.¹⁹ Pfeijffer legt de angsten voor corruptie en vergankelijkheid in het gezicht van de Zwarte Dood bloot, plaatst deze in historisch perspectief, maar laat met Ilja's metamorfose/metafoor vooral zien dat lichamelijkheid geen statische eenheid behelst.

19 Bacteriën laten sporen na in de lichamen van hun gastheer, zoals Gilman oppert: ‘Viral or bacterial agents thus have a life of their own - almost, we might say, a mind of their own. Inscribing their own histories in the bodies of their hosts over hundreds of human generations, capable of prolonged retreat to withstand adverse conditions, “willing” to wait, they vary their habits and evolve in their chemical makeup, often combining with other microorganisms to adapt to ecological change and take advantage of new opportunities.’ (Gilman 2009: 10)

Literatuur

Anderson, B., Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism. London 1983.

Apter, E., The Translation Zone. A New Comparative Literature. Princeton 2006.

Biss, E., On Immunity: an Inoculation. London 2014.

Cohn, S.K. Jr., Cultures of Plague. Oxford 2010.

Derrida, J., Monolingualism of the Other; or, the Prosthesis of Origin. Stanford 1998.

Derrida, J., Of Hospitality. Trans. Rachel Bowlby. Stanford 2000.

Dines, N., N. Montagna and V. Ruggiero, ‘Thinking Lampedusa: border construction, the spectacle of bare life and the productivity of migrants’. In: Ethnic and Racial Studies 38 (2015) 3: 430-445.

Esposito, R., Communitas: the Origin and Destiny of Community. 1998. Trans. Timothy Campbell. Stanford 2010.

Esposito, R., Immunitas: the Protection and Negation of Life. 2002. Trans. Zakiya Hanafi. Cambridge 2011.

Esposito, R., Bios: Biopolitics. 2004. Trans. Timothy Campbell. Minneapolis 2008.

Foucault, M., Discipline and Punish: the Birth of the Prison. 1975. Trans. Alan Sheridan. London 1991.

Geary, J., I is An Other: the Secret Life of Metaphor and How it Shapes the Way We See the World. New York 2011.

Gilman, E.B., Plague Writing in Early Modern England. Chicago 2009.

Mitchell, P., Contagious Metaphor. London 2012.

Pfeijffer, I.L., La Superba. Amsterdam 2013.

Richards, I.A., The Philosophy of Rhetoric. Oxford 1979.

Romeijn, A., ‘Asokrant Telegraaf’. Aafke Romeijn, <http://aafkeromeijn.nl/2017/01/07/asokrant-telegraaf>, laatst geraadpleegd 29-01-2017

Stephanson, R., ‘The Plague Narratives of Defoe and Camus’. In: Modern Language Quarterly 48 (1987) 3: 224-241.

Sontag, S., Illness as Metaphor / AIDS and its Metaphors. Harmondsworth 1983.

Watts, S., Epidemics and History: Disease, Power and Imperialism. New Haven 1997.