Vooys. Jaargang 33

[p. 84]

Edwin Praat
Verrek, het is geen kunstenaar. Gerard Reve en het schrijverschap
Amsterdam (Amsterdam University Press) 2014
480 pagina's
39,95 euro
ISBN 9789089646835

Sander Bax
Gerard Reve - Pierre Bourdieu 1-0

Veel interessante ontwikkelingen in de letterkundige neerlandistiek vinden plaats in het onderzoek dat zich bezighoudt met auteurschap. Dat zou de indruk kunnen wekken dat de neerlandistiek in een fase is beland waarin men terugverlangt naar de tijd vóór het structuralisme (Merlyn) of waarin men zich eindelijk heeft losgemaakt van de literatuursociologie (Bourdieu). Dat is bepaald niet het geval. Het gaat eerder om het aangrijpen van inzichten uit die tradities om het fenomeen auteurschap te begrijpen. Edwin Praat benoemt dat expliciet in het fascinerende Verrek, het is geen kunstenaar. Gerard Reve en het schrijverschap: ‘Ik wil terug naar die auteur, maar niet terug in de tijd.’ (67)

In 2011 promoveerde Praat op deze studie. Ik las het boek destijds al, dankzij een door een der paranimfen onderhands aan mij ter hand gesteld exemplaar. Ik vond het toen al een van de scherpste analyses van het schrijverschap in de tweede helft van de twintigste eeuw. Alleen al daarom is het jammer dat we tot eind 2014 moesten wachten tot het boek eindelijk werd uitgegeven.

Praats proefschrift kiest niet voor strikt cultuursociologisch of strikt tekstgericht onderzoek naar het werk van Gerard Reve. Hij had kunnen kiezen voor een onderzoek naar de receptie van Reves werk: hoe werd de schrijver Reve door de instituties geproduceerd? Of voor een tekstanalystische benadering: wat staat er nou eigenlijk op het spel in al die teksten van Reve? Maar hij doet iets anders: hij leest, zoals hij het zelf zegt, ‘Bourdieu tegen Bourdieu in’, want ‘Reves schrijverschap begint waar Bourdieu ophoudt met kijken’. (71) Zo brengt hij auteur en cultuurtheoreticus met elkaar in gesprek: deze studie gaat net zo veel over Bourdieu als over Reve. De stelling is dat Gerard Reve zich bevindt in de blinde vlek van Bourdieus cultuurtheorie - en dat in-

[p. 85]

zicht gebruikt Praat om diens theorie fundamenteel te bekritiseren én te vernieuwen door scherpe analyses van Reves literaire oeuvre, zijn publieke optredens en de contemporaine receptie van zijn werk.

Wat is de redenering? Praat leest Bourdieus werk als een analyse van de oppositie tussen kunstenaar en burger. In de loop van de negentiende eeuw gaat die oppositie de positionering van de kunstenaar bepalen: de bourgeois vindt zijn antipode in de bohemien. In Nederland zijn het de Tachtigers die deze oppositie met een indrukwekkende ‘mediacampagne’ voor decennia in de hoofden van Nederlandse schrijvers prenten - wat Praat mooi laat zien in een paar korte terzijdes over het werk van Nescio die de lezer er gratis bij krijgt.

Bourdieu beschrijft het culturele spel als een economie waarin een ‘collectief geloof’ in de ‘illusio’ geproduceerd wordt: de vermeende uitzonderlijkheid van de kunstenaar kan alleen maar bestaan als alle spelers in het literaire en/of culture veld geloven dat die uitzonderlijkheid bestaat. Ontmaskeraar Bourdieu laat vervolgens zien dat die intrinsieke waarde van kunstenaar en kunstwerk helemaal niet bestaat, maar alleen maar ontstaat omdat erin geloofd wordt. Het effect van dat spel is de ‘charismatische ideologie’: de mythe waarin de auteur als geniale schepper van het kunstwerk vereerd wordt. In zijn grote werk De regels van de kunst analyseert Bourdieu hoe deze constellatie ontstaan is. Auteurs als Flaubert en Baudelaire bevochten in het midden van de negentiende eeuw de ‘autonomie’ van literatuur en kunst die in de twintigste eeuw onderdeel zou worden van de maatschappelijke structuur. In die autonome literaire wereld is alles georganiseerd rondom de tegenstelling tussen de anti-economische logica van de zuivere kunst en de economische logica van commerciëlere kunst.

Praat wijst erop dat Bourdieu het spel in het artistieke veld als een geloof beschrijft, terwijl hij de analyse van dat spel als rigoreus wetenschappelijk opvat. Voor zijn eigen status als wetenschapper heeft Bourdieu de illusio in het culturele veld dan ook hard nodig. In zijn latere werk - te beginnen bij het essayistische postscriptum bij De regels van de kunst - wordt Bourdieu dan ook een hardgrondig verdediger van autonome velden van kunst en wetenschap. Praat maakt duidelijk dat het maar de vraag is of Bourdieu de werkelijkheid van de jaren zeventig beschrijft in De regels van de kunst. Misschien beschrijft hij wel vooral wat hij zich zou wensen. ‘Terwijl zich volgens het postscriptum van De regels dus grote donderwolken samenpakken boven de autonome velden van kunst en wetenschap, is de hemel boven deze werelden nog strakblauw als de lezer afgaat op de reguliere tekst van het boek.’ (41) Bourdieu is de grote ontmaskeraar van de charismatische ideologie, maar hij werpt zich dus ook op als de beschermer van dit collectieve geloof in deze schijnwereld. (43)

De blinde vlek van Bourdieu is dat in zijn theorie alle spelers van het spel geloven in de wetten van het spel. Alleen de ontmaskeraar kan zich onttrekken aan het spel. Kunstenaars die de regels van de kunst verwerpen of ter discussie stellen, zijn in de theorie van Bourdieu niet effectief omdat ze zich buiten het spel plaatsen. Praat daarentegen stelt dat er inmiddels al verschillende artistieke revoluties hebben plaatsgevonden die de ‘fundamentele regels van het spel’ zo zeer ironiseren of ter discussie stellen dat het

[p. 86]

spel daarmee aan kracht heeft ingeboet. Het zijn dus niet alleen heteronome krachten (de buitenwereld van massamedia, een privatiserende overheid, heteronome, mediabeluste intellectuelen) die de autonomie bedreigen, maar ook ‘muitende individuen binnen de sacrale burcht’. (46)

Met die ‘muitende individuen’ komt Praat bij schrijvers die zich in de tweede helft van de twintigste eeuw hebben gemanifesteerd als mediafiguren. Hij beschouwt de literaire ‘ster’ (Richard Dyer) als een eigentijdse pendant van de ‘romantische kunstenaar’ (Heinich), maar het verschil is dat die ster een andere relatie heeft met roem en geld. De kunstenaar moet werelds succes verbergen terwijl de ster juist het succes tot onderdeel van zijn imago moet maken. Door openlijk te breken met de oppositie tussen kunst en commercie hebben ‘star authors’ als Hemingway, Mailer, en dus ook Reve, zelf meegewerkt aan het ‘demobiliseren’ van het autonome systeem.

In het werk van Gerard Reve herkent Praat een aantal intrigerende paradoxen. Bij voortduring koketteerde Reve met zijn ‘volksschrijverschap’ (hij wilde door huisvrouwen gelezen worden, had een winkel die draaiende gehouden moest worden), maar hij presenteerde zich tegelijkertijd als een klassieke romantische kunstenaar. En beide posities ironiseerde hij daarbij ook nog eens. De self-fashioning van Reve in en buiten zijn werk vormen een probleem voor de hermeneutische benadering (het werk laat zich niet zo gemakkelijk structuuranalytisch begrijpen, de ironie maakt de betekenis altijd onstabiel) en voor de cultuursociologische benadering (Reve was een ‘zelfbewuste zondaar’ tegen de wetten van het veld).

Praat laat in zijn proefschrift drie elementen van Reves schrijverschap oplichten: diens ironie, de manier waarop hij werk en leven met elkaar verbond en zijn ‘ostentatieve self-fashioning’. Hij gebruikt daarvoor drie methodes door elkaar: close reading, het intentionalisme en de cultuursociologie. Het heeft zin om Reves oeuvre onder het vergrootglas te leggen, maar alleen als we de premisse laten varen dat een boek een gesloten universum moet zijn waarin de stem van de auteur niet doorklinkt.

Het heeft zin om op zoek te gaan naar de rol van de auteur in zijn werk, maar alleen als we niet verlangen dat die auteur ‘oprecht’ is. Het heeft zin om te kijken naar Reves positionering in het literaire veld, maar alles als we oog hebben voor de manieren waarop de auteur publiek op die positionering reflecteerde. (66-67)

Praats visie op het oeuvre beperkt zich niet tot de ‘strikt’ literaire teksten, maar hij breidt het uit met alle teksten die Reve schreef, dus ook zijn zakelijke (discursieve) teksten, en met zijn publieke optredens. Tot zijn omvangrijke corpus horen dan ook nog eens de contemporaine reacties op teksten en optredens. In dat corpus zoekt Praat naar passages waarin vertellers of personages de positie van kunst en kunstenaar aan de orde stellen, en naar passages waarin de identiteit en authenticiteit van het sprekende subject wordt geproblematiseerd (en daarmee dus ook grens tussen feit en fictie).

[p. 87]

In vijf hoofdstukken analyseert Praat case studies uit de literaire loopbaan van Reve. Van het vroege zelfinterview ‘Gesprek met Van het Reve’, via de Veertien etsen van Frans Lodewijk Pannekoek voor arbeiders verklaard door Gerard Kornelis van het Reve, het ironie-debat met Harry Mulisch, naar het instabiele ik van Reve en De Grote Gerard Reve Show en Reves (vermeende) racisme in combinatie met Bezorgde ouders. In de eerste twee casussen over de vroege Reve laat Praat zien hoe de schrijver concepten uit het Bourdieuiaanse arsenaal destabiliseert (de omgekeerde economie, de exploitatie van het geloof), de casus over de jaren zeventig gaat over de authenticiteit en oprechtheid als concepten die benadrukt én ontregeld worden. In de laatste twee hoofdstukken, ten slotte, draait alles om de destabilisering van het ik. Praat trakteert ons daarbij op twee hoofdstukken over ironie en over de impliciete auteur, waarin hij die tamelijk complexe theoretische concepten glashelder bespreekt en gebruikt.

Aan het slot van zijn boek komt Praat terug bij Bourdieu. Hij maakt duidelijk dat er ook bij de Franse socioloog een sterk verband is tussen de artistieke illusie van de roman (met name Flauberts L'éducation sentimentale) en de illusio in het veld. De verblinde actoren in het literaire veld lijken op personages in een roman: beiden kunnen nooit over de grenzen van hun wereld kijken. Bourdieu weet zich geen raad met kunstenaars die in hun werk die artistieke illusie doorbreken, laat staan met kunstenaars als Duchamp en Warhol die de illusio zelf ter discussie stellen. Praat laat zien dat Reve - meer nog dan Duchamp en Warhol - die blinde vlek van Bourdieu belichaamt door het zo expliciet te hebben over de oppositie tussen kunstenaar en bohemien en tussen kunst en geld.

Reve speelde het spel openlijk en expliciet niet volgens de regels en deconstrueerde daarmee Bourdieus theorie. Er kan niet alleen volgens de regels maar ook met de regels van de kunst gespeeld kan worden. Een belangrijke consequentie daarvan is dat die regels daardoor hun universele pretentie verliezen en onderdeel worden van een historisch veranderlijk proces. Praat sluit daarmee aan bij de door hem aangehaalde Joe Moran (Star authors, 2000) en Loren Glass (Authors Inc, 2004), die stellen dat het dichotomische model van Bourdieu inmiddels zo zeer veranderd is, dat auteurs tussen de velden in opereren. Er zou misschien zelfs een breed subveld ontstaan zijn tussen de autonome en de heteronome pool in.

Verrek, het is geen kunstenaar is een belangrijk proefschrift. Praat laat overtuigend zien dat een analyse van het 20^e- en 21^e-eeuwse schrijverschap niet kan volstaan met een blik op het werk alleen. Net als bij tijdgenoten Mulisch, Wolkers, Claus, Haasse en Hermans kan het schrijverschap van Reve niet gereduceerd worden tot het rijtje boeken dat hij publiceerde: dat schrijverschap werd in hoge mate gevormd door wat hij buiten het boek deed, op televisie, in kranten, tijdens publieke optredens. Praat bewijst bovendien overtuigend de kracht van een benaderingswijze die close reading van werk én optredens combineert met een oog voor de institutionele positionering van de auteur. Dat levert niet alleen de beste analyse van Reves schrijverschap tot nu toe op, maar ook een van de meest overtuigende verwerkingen van het werk van Bourdieu in de neerlandistiek.

[p. 88]

In zijn epiloog maakt Praat duidelijk dat de ‘kies van Reve’ in het Gerard Reve Museum voor hem net zo zeer tot het oeuvre behoort als De avonden. Met dat slot wijst Praat de letterkundige neerlandistiek de weg naar een onderzoeksgebied dat sterk in opkomst is: wat zou er gebeuren als we de literatuurgeschiedenis zouden herschrijven vanuit het perspectief van de schrijver als publieke figuur, waarbij naast het (strikt) literaire oeuvre ook de publieke manifestatie van en de beeldvorming rondom het schrijverschap centraal zouden staan?