Vooys. Jaargang 33

[p. 94]

Michail Bachtin
‘Discourse in the Novel’ The Dialogic Imagination by M.M. Bakhtin: Four Essays
Vertaald door Caryl Emerson en Michael Holquist.
Austin (University of Texas Press) 1981
pagina 259-422
ISBN 029271534-x

Esther Peeren
Oneindige dialogen: meerstemmigheid in literatuur en maatschappij

Kan een taai, bijna tweehonderd pagina's tellend essay uit 1934-35 waarvan ik vermoed dat het maar zelden van begin tot eind gelezen wordt en waarin een methodologie - de sociologische stijlanalyse - wordt uiteengezet die onder deze noemer nauwelijks navolging heeft gekregen, tóch een van de grote werken van de literatuurwetenschap zijn? Wat mij betreft wel. Geen ander werk van de Russische denker Michail Bachtin (1895-1975) geeft namelijk zo systematisch zijn baanbrekende en nog steeds relevante ideeën weer over de fundamenteel interactieve - ofwel ‘dialogische’ - manier waarop taal functioneert in literaire teksten en de sociale werkelijkheid als dit essay, getiteld ‘Discourse in the Novel’. Hoewel andere door Bachtin ontwikkelde concepten zoals het carnivaleske, polyfonie en de chronotoop wellicht meer bekendheid genieten onder literatuurwetenschappers omdat Bachtin ze exclusiever relateert aan literatuur, steunen al deze concepten uiteindelijk op de brede notie van dialogisme die ‘Discourse in the Novel’ voorstaat: als een fenomeen dat niet alleen romans kenmerkt, maar inherent is aan al ons taalgebruik en al onze relaties met anderen. Dialogisme is ook het concept waarmee Bachtin de meest verregaande invloed heeft uitgeoefend. Julia Kristeva baseerde er in de jaren zestig haar theorie van intertekstualiteit op, waarbinnen literaire werken gezien worden als mozaïeken van citaten en dus als onvermijdelijk - buiten de intentie van de auteur om - verbonden met andere literaire en niet-literaire teksten.

Wat houdt dialogisme precies in voor Bachtin en hoe past het binnen de voorgestelde methodologie van de sociologische stijlanalyse? ‘Discourse in the Novel’ begint met de provocerende stelling dat de traditionele stijlanalyse zoals deze aan het begin van de twintigste eeuw werd bedreven een cruciale dimensie van taal negeert, namelijk

[p. 95]

het feit dat taal sociaal is. Waar de traditionele stijlanalyse de literaire tekst ziet als het resultaat van de individuele creativiteit van de auteur en doet alsof de door de auteur gebruikte taal alleen bestaat binnen diens werkkamer, benadrukt Bachtin dat elk gebruikt woord een sociaal leven heeft dat hier niet van buitengesloten kan worden. Dit sociale leven ontvouwt zich op het niveau van het taalgebruik binnen een bepaalde gemeenschap, maatschappij of cultuur. Bachtins voorgestelde methodologie situeert zich dus, in termen van de invloedrijke Cours de linguistique générale (1916) van Ferdinand de Saussure, op het niveau van de concrete taaluiting (parole). Echter, in plaats van de concrete taaluiting te ontlenen aan het abstracte taalsysteem (De Saussures langue) dat volgens Bachtin alleen de minimale voorwaarden levert voor de mogelijkheid van communicatie, stelt Bachtin dat de taalgebruiker zich verhoudt tot een sociaal, dynamisch taalsysteem dat zich onvermijdelijk splitst in meerdere talen (dialecten, professionele jargons, ideologische discoursen, et cetera) en dus per definitie meerstemmig of heteroglot is. ‘Discourse in the Novel’ stelt dat er in de maatschappij altijd middelpuntzoekende of centripetale krachten bestaan die pogen deze meerstemmigheid te beperken en tot een eenvormige taal en daarmee een eenvormige wereld te komen. Een voorbeeld hiervan is de Académie française die poogt de Franse taal te standaardiseren en te vrijwaren van beïnvloeding door andere talen. Hiernaast bestaan echter ook altijd middelpuntvliedende of centrifugale krachten die dit uiteindelijk onmogelijk maken. Naast het officiële Frans dat de Académie française voorstaat, blijven bijvoorbeeld ook regionale talen (waaronder het Baskisch) en dialecten bestaan.

Bachtins notie van heteroglossia stelt dat er altijd meerstemmigheid is binnen een nationale taal, maar zegt niets over de relatie tussen de verschillende stemmen. Dialogisme doet dat wel. Er kan tussen individuele stemmen sprake zijn van een grotere of kleinere mate van dialogisering, wat inhoudt dat de stemmen sterk of zwak op elkaar inwerken. Als er geen sprake is van wederzijdse beïnvloeding, spreekt Bachtin van een monologische stem of tekst. Hieraan verbindt hij een negatief waardeoordeel, want dialogisme heeft voor hem een ethische lading: het signaleert een openheid naar de ander en diens stem die essentieel is om tot wederzijds begrip te komen (waarbij begrip niet per se instemming betekent en zich ontvouwt als oneindige taak in plaats van statisch gegeven). Volgens Bachtin heeft de roman zich specifiek ontwikkeld om sociale meerstemmigheid - die historisch toeneemt doordat gemeenschapsvormen steeds complexer worden - zo dialogisch mogelijk te presenteren. In een roman kunnen niet alleen stemmen dialogisch weergegeven worden die ook in de sociale werkelijkheid op elkaar inwerken, maar ook stemmen waarbij dit niet het geval is. Bovendien kan de roman, als artistieke vorm, de stemmen op een andere manier arrangeren, door bijvoorbeeld stemmen die in werkelijkheid gemarginaliseerd worden centraal te stellen

en vice versa. Hier krijgt dialogisme een politieke rol toegekend: het kan de manier waarop de maatschappij ingedeeld is anders verbeelden en creëert zo een potentie voor sociale transformatie.

De sociologische stijlanalyse richt zich op het blootleggen van de vele manieren waarop een roman de dialogisering van sociale meerstemmigheid weergeeft en, idea-

[p. 96]

liter, versterkt. Dit gebeurt door middel van parodie, hybridisering, het combineren van genres of het gebruik van double-voiced discourse, waarbij twee stemmen met verschillende intonaties doorklinken in dezelfde woorden, bijvoorbeeld die van de verteller en die van een personage. Bachtin benadrukt steeds dat dialogisme meer is dan gewoonweg dialoog, want een gesprek kan monologisch zijn als er niet actief op de woorden van de ander gereageerd wordt. Tegelijkertijd kan een enkel woord dialogisch zijn als er meerdere stemmen in doorklinken.

Op het tot nu toe beschreven niveau van literatuur en sociale interactie functioneert dialogisme dus als een mogelijkheid die wel of niet geactualiseerd wordt. Het meest radicale element van Bachtins notie van dialogisme is echter dat hij het op het basisniveau van taalgebruik als onontkoombaar ziet. Romans kunnen dialogisme versterken door gebruik te maken van bovengenoemde technieken of kunstmatig alle verschillende stemmen op laten gaan in één monologische stem, maar taal, als een levend systeem dat door voortdurend gebruik doorschoten raakt van verschillende intenties en accenten, is fundamenteel dialogisch. De woorden die ik hier schrijf zijn niet mijn exclusieve bezit: ze werden al vele malen eerder gebruikt door anderen en dit gebruik klinkt in hen door. Ik kan proberen de woorden naar mijn hand te zetten - ze opnieuw te intoneren - maar dat zal nooit helemaal lukken. Dit geldt niet alleen voor de relatie tussen de spreker of schrijver en het woord, maar ook voor de relatie tussen het woord en datgene waarnaar het verwijst: in een van de meest beeldende passages van ‘Discourse in the Novel’ beschrijft Bachtin hoe elk object omgeven is door de verduisterende mist of juist het verblindende licht van de woorden die het eerder beschreven, en hoe het nieuwe woord dat het object wil naderen niet anders kan dan zich dialogisch tot deze mist of dit licht te verhouden. Zoals de facetten van een diamant een lichtstraal refracteren, zo vervormt het verleden van een woord of object iedere taaluiting, onafhankelijk van de intenties van de spreker. Omdat iedere taaluiting zich richt naar een potentieel antwoord (ook als er geen directe spreekpartner aanwezig is), is er bovendien ook altijd sprake van een dialogische relatie met de toekomst.

Met zijn opvatting dat alle taaluitingen dialogisch zijn, lijkt Bachtin zich al in de jaren dertig te bewegen in de richting van poststructuralistische ideeën zoals Jacques Derrida's différance (waarbij taaltekens altijd doorverwijzen naar andere taaltekens zodat betekenis eindeloos uitgesteld wordt) en Judith Butlers performativiteit (waarbij betekenis en identiteit tot stand komen in de herhaling van talige of andersoortige uitingen die altijd hun geschiedenis met zich meedragen en dus nooit volledig gecontroleerd kunnen worden door het sprekende subject). Hoewel Bachtin in sommige opzichten zijn tijd zeker vooruit was, is het belangrijk om aan te tekenen dat hij minder ver gaat dan Derrida en Butler, die stellen dat taal de sociale werkelijkheid niet alleen weergeeft maar ook construeert. Bachtins resolute afwijzing van poëzie en theater als puur monologische vormen is eveneens onverenigbaar met een poststructuralistische literatuuropvatting die, bijvoorbeeld in Paul de Mans analyse van Percy Bysshe Shelleys gedicht ‘The Triumph of Life,’ laat zien dat de meerduidigheid van taal zelfs in

[p. 97]

de meest gekunstelde literaire vormen - in dit geval terza rima - nooit compleet onderdrukt kan worden.

De vertraagde en versnipperde receptie van het grootste deel van Bachtins oeuvre - ‘Discourse in the Novel’ verscheen pas in 1975 in de Sovjet-Unie en in 1981 in Engelse vertaling - alsmede het feit dat hij zich nadrukkelijk afzette tegen de dominante literatuurbenadering van de jaren twintig en dertig, het formalisme, maakt het uiterst lastig zijn werk een eenduidige plek te geven in de geschiedenis van de literatuurbeschouwing. Uitgaande van zijn eigen ideeën is dat misschien helemaal niet zo erg. In plaats van een statisch, afgerond geheel te vormen, gaan Bachtins teksten op dialogische wijze relaties aan met het werk van zowel eerdere als latere literatuurwetenschappers - relaties die nooit fusies worden, maar altijd in ontwikkeling blijven. De uitdaging is om steeds opnieuw te kijken hoe Bachtins concepten en methodologische suggesties op een vruchtbare manier ingezet kunnen worden in andere contexten. Zo kan dialogisme vandaag de dag niet alleen gebruikt worden om interacties tussen teksten (intertekstualiteit) te onderzoeken, maar ook die tussen verschillende media (intermedialiteit) of culturen (interculturaliteit), iets dat in onze mondiale maatschappij steeds essentiëler wordt. In een tijd waarin het nut van de literatuur- en cultuurwetenschap ter discussie staat, biedt ‘Discourse in the Novel’ daarnaast een sterk argument dat literatuur en maatschappij nauw met elkaar verweven zijn en dat literaire teksten (en andere creatieve media) ons kunnen helpen de bestaande dynamiek van sociale meerstemmigheid niet alleen zichtbaar te maken, maar potentieel op een andere manier (ethischer, democratischer) te arrangeren.