Vooys. Jaargang 33

[p. 80]

In de kast
Jacqueline de Vent Escalante
Pepín Bello: de schrijver die ‘niets’ schreef

In de rubriek ‘In de Kast’ bepleiten uiteenlopende figuren uit de wereld der letteren waarom een bepaalde tekst of auteur opnieuw de volle aandacht verdient. Dit keer bespreekt promovenda Jacqueline de Vent Escalante het auteurschap van José ‘Pepín’ Bello Lasierra (1904-2008). Tot haar verbazing is er zeer weinig over zijn werk bekend, terwijl hij zich in de kringen van ‘de groten’ van de Spaanse twintigste eeuw begaf. De Vent Escalante beargumenteert waarom de deuren van het onderzoek geopend moeten worden voor het fenomeen Pepín Bello.

Wanneer er gesproken wordt over de Spaanse twintigste-eeuwse kunst, gaat het vaak al snel over kunstenaars als regisseur Luis Buñuel, schilder Salvador Dalí en dichters Federico García Lorca en Rafael Alberti. Een grote groep dichters, waaronder de twee laatstgenoemden, richtte in 1927 de zogenaamde ‘Generatie van '27’ op, die nu bekend staat als hét kunstenaarsgenootschap waar praktisch iedereen die geparticipeerd heeft in de opbouw van de beroemde Spaanse Avant-Garde deel van uitmaakt. Er heerst een felle discussie over de definitie van de groep. Waarom is die uitgebouwd tot iets waar alle avant-gardisten onder geschaard worden? Wie bepaalt welke personen er deel van de groep uit kunnen maken?

Binnen deze vraagstukken bevindt zich ook het auteurschap van de hoofdpersoon van mijn verhaal: José ‘Pepín’ Bello. Als student Spaanse taal en cultuur aan de Universiteit van Amsterdam raakte ik door het enthousiasme van mijn mentor dr. Pablo Valdivia al snel extreem geobsedeerd door de ‘Generatie van '27’. Natuurlijk omdat ik Dalí al kende (je gaat niet Spaans studeren als je niet weet wie dat is), maar ook omdat ik kennis maakte met Federico García Lorca, de poëet die door het gros van de Spanjaarden geliefd wordt. Enerzijds om de nationalistische interpretatie van zijn Zigeuner-romances, waarmee hij in 1928 in één klap populair werd; anderzijds om de aanname dat hij groots aanhanger was van het socialisme, onder andere daardoor aan het begin van de Spaanse Burgeroorlog zou zijn gefusilleerd door de falangisten en eind jaren tachtig een voorbeeld werd voor de vrijheid van meningsuiting na het dictatoriale regime.

Enfin, bij het lezen van secundaire literatuur over Lorca stuitte ik telkens op dezelfde bron. ‘Goede vriend José Bello Lasierra herinnert zich...’, ‘Pepín kan ons hier het volgende nog over vertellen:...’, ‘Dit boek zou onmogelijk en ondenkbaar zijn zonder de innige vriendschap van José Bello Lasierra’. (Sánchez Vidal 2009: 11) Vooral de laatste quote, die is geschreven als voorwoord van het boek dat later bekend werd als het

[p. 81]

Illustratie: Vince Trommel

meest complete naslagwerk over Buñuel, Dalí en Lorca, schreeuwde om mijn aandacht. Als kind van de internetgeneratie, begon ik direct te googlen naar de naam. Ik vond geen wetenschappelijk werk over hem, enkel een tweetal monografieën, uitgegeven na zijn dood en hij werd alleen genoemd in relatie tot zijn eerdergenoemde vrienden. Ik verbaasde me terloops nog over het feit dat hij alle leden van de ‘Generatie van '27’ had overleefd en in 2008 pas overleed op 104-jarige leeftijd. Hij heeft zelfs ooit gemeend dat Lorca niet eens politiek geëngageerd was, maar meer maatschappelijk betrokken. (Castillo en Sardá 2007: 154-157) In andere woorden: een groot gedeelte van de Spanjaarden zou dus voor de gek worden gehouden met de illusie dat Lorca het prototype socialist was en was gestorven voor deze principes! Na verloop van tijd, waarin ik alleen maar deze losse stukjes informatie kon vinden, ging het lampje in mijn hoofd op volle sterkte branden en ik voelde dat ik op het spoor zat van het vinden van een witte bladzijde in de Spaanse geschiedenis.

Vanaf dat moment is mijn aandacht nooit geweken van het fenomeen Pepín Bello. Door de jaren heen en tijdens mijn master heb ik obsessief alle krantenberichten waarin hij ook maar een keer werd genoemd gelezen, alle boeken waar hij in het register stond aangeschaft en mijn onderzoek gericht op thema's die ook maar enigszins aan hem gerelateerd waren. Ik kwam erachter dat hij niet per se een vergeten auteur was; hij werd niet eens beschouwd als auteur, maar als louter ooggetuige van de belangrijkste periode wat betreft Spaanse kunst in de twintigste eeuw.

Het feit dat hij niet als schrijver of kunstenaar gezien werd, wil niet betekenen dat hij helemaal geen bekendheid genoot. Als kind van een van de bekendste ingenieurs van Spanje kwam hij op tienjarige leeftijd als een van de eerste personen binnen in de zogenoemde Residencia de Estudiantes, dat naar het Nederlands vertaald ‘Studenten Woonverblijf’ betekent. Deze plek werd later een begrip, toen alle grote namen van de

[p. 82]

twintigste eeuw daar gingen wonen (zonder noodzakelijkerwijs te studeren). Het was een artistieke vrijplaats waar niets verplicht was en in naam van de vrije wetenschap alles geoorloofd. Toen zijn beste vrienden in de Residencia kwamen wonen - respectievelijk Buñuel, Lorca en Dalí - begon voor Bello de tijd waar hij jaren later nog zoveel over zou vertellen. Hij is getuige van alle successen van het drietal en schrijft tientallen brieven en kaarten over en weer. Samen met hen introduceert hij het surrealisme in Spanje en schrijft hij een gedicht dat El ateneísta heet.¹ Hij is van al zijn mede-residentes de enige die Engels spreekt en daardoor zijn inspiratie kan halen uit de tijdschriften die vanuit Groot Brittannië verstuurd worden naar de Residencia. El ateneísta is eigenlijk een semantisch experiment, waarin hij door verschillende spelling en lettergrootte van het woord ‘el ateneísta’ de intellectuele gemeenschap op de hak neemt. Hij overanalyseert in wezen het woord en aangezien de studenten van de Residencia niets wilden weten van de academie, was dit waarschijnlijk voor Bello een manier om een grap uit te halen.

Het was een artistieke vrijplaats waar niets verplicht was en in naam van de vrije wetenschap alles geoorloofd.

Bello diende ook als grootse inspiratiebron voor zijn vrienden. Hij bracht de sociaal ietwat gestoorde Dalí binnen bij zijn vriendengroep, zorgde voor de vruchtbare samenwerking tussen Lorca en Dalí en uiteindelijk ook tussen Dalí en Buñuel. Tegen de tijd dat Buñuel besloot filmregisseur te worden en naar Parijs te vertrekken, is er over en weer tussen hem, de schilder en Bello veel schriftelijk contact geweest. (Castillo en Sardá 2007: 55) Niet alleen over de alledaagse beslommeringen, maar er werden vooral ook veel ideeën heen en weer gestuurd. Uit dit creatieve proces werd Un chien andalou geboren: dé introductie van film in het surrealisme en het debuut van Dalí en Buñuel. Bello werd compleet gepasseerd en kreeg geen krediet voor zijn inbreng in de film. Meerdere vrienden en collega-kunstenaars bevestigen dat het aandeel van hun beste vriend Pepín enorm is en dat zelfs de beroemdste scene - die van de rottende dode ezels in de vleugelpiano's - van de hand van Bello is en absoluut niet van Buñuel, die dit idee gelijk claimde. (Sánchez Vidal 2009: 63) Bello zelf vond het vervelend dat hij werd gepasseerd, maar bescheiden en vriendelijk als hij was zei hij altijd blij te zijn geweest voor zijn vrienden. (Castillo en Sardá 2007: 54)

Net voor de burgeroorlog viel de vriendengroep uit elkaar. Lorca vatte de titel van de doorbraak van Dalí en Buñuel, die ‘de Andalusische hond’ betekent, zeer persoonlijk op en verbrak het contact. Bello schreef zijn vrienden nog wel, maar afzonderlijk van elkaar. Het contact verwaterde steeds meer en toen in de burgeroorlog Dalí en Buñuel vluchtten en Lorca gefusilleerd werd, bleef Bello alleen achter in een ver-

1 Sommigen zeggen zelfs dat hij eerder was dan de grote vader van het Surrealisme, André Breton. (Sánchez Vidal 2009: 285) Maar laten we ervan uit gaan dat het in dit geval gaat over een portie Spaans patriotisme.

[p. 83]

scheurd en geruïneerd Spanje. Nadat de oorlog voorbij was en de dictatuur onder Francisco Franco uitgeroepen werd, trok Bello zich ver buiten Madrid terug, op het platteland van Castilië. Daar schreef hij één van de twee teksten die van hem gepubliceerd zijn, namelijk het surrealistische epistel Visita de Richard Wagner a Burgos [vertaald: Bezoek van Richard Wagner aan Burgos]. In briefvorm geadresseerd aan Alfonso Buñuel (broer van) schreef Bello over het feit dat de bekende componist Wagner hem een bezoek kwam brengen en de Spanjaard hem rondleidde in een dorpje vlak buiten Burgos. Het is niet bekend of de brief daadwerkelijk verstuurd is naar Alfonso en natuurlijk betreft het verhaal dat beschreven wordt in de brief geen ware gebeurtenis, maar het blijft een geniale contributie aan het surrealisme, gezien je geen enkel moment denkt: goh, wat een raar verhaal. Alles wat hij beschrijft, neem je klakkeloos van hem aan.

Dit geldt dus ook voor de verhalen die hij veel later, na de dood van Franco en de proclamatie van de democratie, in de media vertelde over zijn vriendschap met Lorca, Dalí en Buñuel. Bello was de hoofdpersoon en de primaire bron in talloze biografieën, documentaires, reportages, et cetera. Hij leverde alle foto's aan die nu gebruikt worden in alle secundaire literatuur over het trio. Hij heeft zelfs literaire prijzen in ontvangst genomen - waaronder La Médalla de Oro al Mérito de las Bellas Artes van het Spaanse Ministerie van Cultuur (Bello 2009: 64), die normaliter alleen gegeven wordt aan de groten der aarde binnen de kunst - terwijl hij toentertijd niet eens iets gepubliceerd had! Zijn reactie hierop? ‘Ze zijn gek aan het worden!’ (Bello 2009: 64) Desalniettemin schijnt niemand zich tot nu toe ooit afgevraagd te hebben wie deze man nu precies is, wat hij heeft gedaan en of de verhalen die hij vertelde wel echt waar zijn. Hij droeg bij aan de versterking van de legende rondom Dalí, Buñuel en Lorca, maar zette zichzelf en zijn eigen auteurschap hierin helemaal buitenspel. Hij zei: ‘Ik wil niet bekend staan als kunstenaar, maar als vriend.’ (Bello 2009: 42).

Met mijn onderzoek ga ik hier verandering in brengen, ook al gaat dit geheel tegen zijn wensen in. De komende vier jaar gaan voor mij in het teken staan van het op de kaart zetten van Pepín Bello als schrijver en ik hoop ook andere teksten van hem te vinden in de onmetelijk grote archieven in Madrid, die tussen 1939 en 1975 onaangetast zijn gebleven. José Bello zal dan niet meer louter een vriend zijn van de grote namen van de Spaanse twintigste eeuw; hij zal hier deel van uit maken op de manier die hij verdient.

Literatuur

Bello, J., Visita de Richard Wagner a Burgos, Madrid 2009.

Bello, J., Un cuento putrefacto, Barcelona 2010.

Castillo, D. en M. Sardá, Conversaciones con José ‘Pepín’ Bello, Barcelona 2007.

Sánchez Vidal, A., Buñuel, Lorca, Dalí: el enigma sin fin, Barcelona 2009.