Vooys. Jaargang 33

[p. 84]

Column
Eva Meylink
Het juiste boek op het juiste moment¹

In de columns van deze jaargang laat Vooys docenten Nederlands aan het woord. Zij geven hun kijk op de waarden van het literatuuronderwijs en vertellen over hun ervaring in de praktijk van de strakke curricula en puberende tieners. Ditmaal is Eva Meylink aan zet, docente aan het UniC te Utrecht. Meylink beschrijft haar ervaringen met de methode van Theo Witte en diens onderverdeling in zes verschillende competentieniveaus. Helpt deze manier van aanpak de leerlingen vruchtbare vragen te stellen bij de boeken die ze lezen en helpt het de docent ze de juiste handvatten aan te reiken? Een leerling begeleiden in diens groei als lezer vereist steeds genoeg uitdaging zonder af te schrikken.

Literatuur was tijdens mijn middelbare schooltijd mijn favoriete onderdeel bij het vak Nederlands. Aangestoken door de verhalen van mijn oma over Nederlands-Indië (tempo doeloe), verslond ik de boeken van Couperus, Multatuli en Haasse. Toen we voor de zogenaamde B2-map in 5 vwo op basis van een thema een vergelijking moesten maken tussen drie boeken, hoefde ik niet lang na te denken: de verwerking van ‘ons’ Indische verleden in de Nederlandse literatuur zou de insteek worden van mijn werkstuk. Een dergelijk enthousiasme voor literatuur was in mijn vriendengroep overigens heel gewoon; het was cool om literatuur en zelfs poëzie te lezen en daarover te discussiëren. Naast de B2-map was er de verplichte lijst met 25 boektitels, die ter afsluiting van het onderdeel literatuur in een een-op-eengesprek met de docent werden bevraagd.

Toen ik vier jaar geleden als beginnend docent het PTA (Programma van Toetsing en Afsluiting) onder ogen kreeg, heb ik ietwat wereldvreemd geknipperd bij het lezen van de literatuureisen: acht boeken op de havo en twaalf (waarvan drie van voor 1880) voor het vwo. Wat betreft aantal was dat in ‘mijn’ tijd beslist anders. Daaraan verbond ik enigszins bevooroordeeld de aanname dat de afname van het aantal verplichte boektitels kon worden gelijkgesteld aan de leesmotivatie van de huidige puber. Tel daarbij op de verzuchtingen van veel docenten over het belabberde leesniveau van leerlingen, het gesteun van leerlingen bij de aanblik van een tekst langer dan één A4 (‘moeten we alles lezen?’) en de opmerkingen van mensen die niet in het onderwijs werken (‘kinderen lezen toch niet meer?’) en de verzuurde literatuurdocent is geboren.

1 Met dank aan Marlies Schouwstra en Anna Brouwer.

[p. 85]

Achteraf gezien denk ik dat mijn vwo-klas van destijds wellicht wat uitzonderlijk was als het ging om literatuur. Maar ook in die klas zullen genoeg leerlingen gezeten hebben die de lijst met 25 boeken een verzoeking vonden. Daarin zal wat betreft leesmotivatie door de tijd heen niet veel zijn veranderd. Bovendien had ik het geluk van zeer bevlogen docenten les te krijgen met een liefde voor literatuur, die het gesprek met hun leerlingen aangingen. Wat vind je interessant, wat houdt je bezig en welke boeken sluiten daarop aan?

Bevlogenheid van de docent is essentieel in het literatuuronderwijs, maar ook het juiste boek op het juiste moment. Op de school waar ik lesgeef, UniC, is die laatste uitspraak een belangrijke pijler van het literatuuronderwijs.² In tegenstelling tot ‘traditioneel’ onderwijs waarin de methode vaak de leidraad is, wordt op UniC gekeken naar het leesniveau van de individuele leerling. Daarbij wordt gebruikgemaakt van de literaire competentieniveaus van Theo Witte. In zijn proefschrift Het oog van de meester (2008) benadrukt Witte, universitair docent aan de Rijksuniversiteit Groningen en hoofdredacteur van www.lezenvoordelijst.nl, dat literaire competentie (het vermogen om literatuur te lezen, begrijpen en waarderen) niet aangeboren is, maar moet worden ontwikkeld. Deze ontwikkeling verloopt in een aantal stadia. In de eerste fase moet de leerling leren dat lezen een bevredigende ervaring kan zijn (N1, belevend lezen). Het plezier in lezen staat voorop. Daarbij maakt de leerling kennis met diverse genres en onderwerpen en ontwikkelt hij bepaalde voorkeuren (N2, herkennend lezen). Na dat herkennend lezen kan volgens Witte pas het meer verdiepend lezen ontstaan vanuit het besef dat het verhaal een diepere betekenis heeft en meer vertelt dan het verhaal alleen (N3, reflecterend lezen). Geleidelijk ontwikkelt de leerling een gevoel voor stijl; de manier waarop het verhaal verwoord en geconstrueerd is, wordt betrokken bij de interpretatie (N4, interpreterend lezen). Gaandeweg zullen meer ervaren lezers beseffen dat literatuur ook een cultuuruiting is die tevens vanuit historisch perspectief bestudeerd kan worden (N5, letterkundig lezen en N6, academisch lezen).³

Ik zorg er altijd voor dat ik het keuzemoment van de boeken in mijn les integreer, zodat ik met de leerling in gesprek kan blijven over wat hij wil gaan lezen.

Hoe verhouden de competentieniveaus van Witte zich tot de onder- en bovenbouw

2 Ter toelichting: UniC is een kleinschalige middelbare school voor ‘eigenzinnig’ havo/vwo-onderwijs in Utrecht. De leerlingen krijgen instructie-uren en werken daarnaast, onder begeleiding van docenten, zelfstandig aan hun vakken/huiswerk. Bij de talen en maatschappijvakken is er geen sprake van een vaste methode (een boek waaruit de leerlingen opdrachten maken), maar ontwerpen de docenten het lesmateriaal zelf, daarbij rekening houdend met de kerndoelen die vanuit de overheid zijn bepaald.

3 Voor de toelichting op de competentieniveaus is gebruikgemaakt van www.lezenvoordelijst.nl. Via deze website is tevens een samenvatting van het proefschrift van Theo Witte te lezen.

[p. 86]

op de middelbare school? Tot en met leerjaar drie staat op UniC het belevend lezen voorop (N1). Daarbij blijft de docent echter oog houden voor de literaire ontwikkeling van de leerling. Een leerling die veel leest, maar steeds kiest voor eenzelfde boekenserie, wordt door de docent uitgedaagd om eens wat anders te lezen. Diezelfde stimulans staat in leerjaar drie centraal, aangezien de leerling vanaf leerjaar vier een bepaald ‘startniveau’ moet hebben (N2). Dit startniveau is belangrijk, omdat rekening moet worden gehouden met de eindtermen van het havo- en vwo-literatuuronderwijs. Daarin wordt gesteld dat leerlingen in 5 havo minimaal op N3 moeten lezen; in 6 vwo minimaal op N4. Vanaf leerjaar vier werken de leerlingen met een door henzelf samengestelde boekenlijst naar dat eindniveau toe. Een leerling die moeite heeft met lezen, zal misschien langere tijd boeken op N2 kiezen om langzaamaan naar het eindniveau toe te werken. Tegelijkertijd kan een leerling die makkelijk leest, een snellere overstap maken naar een volgend competentieniveau. Het einddoel is dus voor alle leerlingen gelijk, alleen is in de gang ernaartoe meer differentiatie mogelijk. Zo kan een leerling in 6 vwo op N4 eindigen, maar kan een excellente lezer in diezelfde groep tegelijkertijd N5 of zelfs hoger behalen.⁴

De competentieniveaus van Witte bieden mijns inziens een bruikbaar kader om de leesontwikkeling van een leerling inzichtelijk te maken. Niet alleen voor mij als docent, maar ook voor de leerling zelf. Op de website www.lezenvoordelijst.nl, die door Witte is ontwikkeld, vinden leerlingen een heldere omschrijving van elk competentieniveau om te bepalen wat voor lezer zij zijn. Moeten er in het boek herkenbare situaties plaatsvinden? Wil ik mij als lezer kunnen identificeren met een romanpersonage? Vind ik het interessant als er een levensles uit het boek kan worden gehaald? Dergelijke vragen vormen de insteek van het wat mij betreft meest bevredigende aspect van literatuur in de klas: met elkaar praten over boeken.

Aan de hand van het gekozen competentieniveau maakt de leerling via www.lezenvoordelijst.nl een keuze uit de boeken die tot dat niveau behoren. Bij elke boektitel vindt de leerling een korte samenvatting van het boek, oordelen van andere jonge lezers en suggesties voor boeken die passen bij een bepaald gekozen genre of onderwerp. Ik zorg er altijd voor dat ik het keuzemoment van de boeken in mijn les integreer, zodat ik met de leerling in gesprek kan blijven over wat hij wil gaan lezen. Dat is bovendien een goed moment om leeservaringen met elkaar uit te wisselen. Overigens biedt www.lezenvoordelijst.nl ook hier een handvat: op de docentenpagina vindt de docent een uitgebreide literatuurdidactische analyse, waarin voor verschillende niveaus wordt aangegeven wat de problemen en uitdagingen van het boek kunnen zijn. De gegeven opdrachten sluiten hierop aan.

De competentieniveaus van Witte maken differentiatie tussen lezers mogelijk. Het is belangrijk dat de wijze van toetsing hierop aansluit. In mijn 5 havo-klas laat ik leerlingen een werkstuk maken waarin zij op basis van een thema een vergelijking maken

4 Enkele voorbeelden van bekende romans die tot een bepaald niveau behoren: De donkere kamer van Damokles (N4), De stille kracht (N5) en Het verdriet van België (N6).

[p. 87]

tussen een ‘oud’ boek (van voor 1880) en een nieuw boek. In de lessen daarvoor heb ik hen kennis laten maken met de literatuurgeschiedenis van de middeleeuwen tot nu. Aan de hand van een lijst met thema's doen de leerlingen binnen groepjes onderzoek naar een bepaalde periode. Vervolgens presenteren zij aan de rest van de klas hun resultaten en geven zij aan hoe verschillende thema's (denk aan liefde, dood, gevoel en verstand) tot uiting kwamen in de literatuur van een periode. Daarbij noemen zij boektitels die geschikt zijn om bij een bepaald thema te lezen. De leerlingen fungeren hiermee als ‘experts’ voor hun klasgenoten. Op basis van deze informatie en eigen bevindingen kiest elke leerling daarna een thema voor zijn boekvergelijking. In de keuze van de boeken (vaak via www.lezenvoordelijst.nl) laat de leerling zich leiden door zijn competentieniveau (minimaal N3). Zo krijgt elke leerling de gelegenheid om op zijn niveau te ‘schitteren’ en tot soms verrassende inzichten te komen. Zo las ik in behoorlijk wat inleidingen van werkstukken terug dat leerlingen niet hadden verwacht dat oude literatuur ‘leuk’ of ‘interessant’ kan zijn.

Een leerling die te vroeg in zijn leesontwikkeling met moeilijke boeken in aanraking komt, kan gefrustreerd raken en afhaken. Deze lezer ben ik als docent voorgoed kwijt. Tegelijkertijd zal een leerling die te makkelijke boeken leest, verveeld raken. Beide lezers hebben baat bij het juiste boek op het juiste moment en daarbij vormen de competentieniveaus van Witte een bruikbaar instrument. En nee, met de didactiek van Witte veranderen niet ineens álle leerlingen in ‘voorbeeldige’ lezers. Er zullen er altijd zijn die lezen als de meest onzinnige bezigheid op aarde beschouwen. Toch denk ik dat de docent die oog heeft voor de verschillen tussen lezers, veel meer leerlingen bij de les houdt. Zo'n benadering leidt tot een succesvolle leeservaring bij de leerling en houdt de verzuurde literatuurdocent ver buiten het klaslokaal.