Vooys. Jaargang 32

[p. 79]

Spiegel der Letteren: Tijdschrift voor Nederlandse Literatuurgeschiedenis en voor Literatuurwetenschap
Themanummer ‘Literaire fancultuur in Nederland, 1800-heden’
Leuven (Peeters) 2014
Jaargang 56, oktober 2014, nr. 3
452 pagina's
10 euro
ISSN 00387479

Maria Dijkgraaf
Een schrijver als idool: literaire fancultuur in Nederland

Wat is literaire fancultuur precies, en waarom zou je er onderzoek naar doen? Hierover handelt het jongste themanummer van Spiegel der Letteren. Volgens de samenstellers, Gaston Franssen (Universiteit van Amsterdam) en Rick Honings (Universiteit Leiden), zijn de onderzoeksvragen naar literaire fancultuur in Nederland nieuw, maar volgen ze logisch uit het vakgebied van cultural studies en vervolgens fan studies, waarin er aandacht kwam voor populaire aspecten in het literaire veld respectievelijk literaire fancultuur. Het doel van het themanummer is dan ook ‘nieuwe inzichten bieden in de Nederlandse literaire fancultuur en aansporen tot verder onderzoek’. (246) Het tijdschrift bevat zes verschillende bijdragen van in totaal negen auteurs. In de artikelen worden uiteenlopende objecten beschouwd in het licht van literaire fancultuur: van herdenkingsbundels rond 1800 (Lotte Jensen), tot de manier waarop verschillende groepen fans zich verhielden tot het Vondelbeeld in de periode 1867-2010 (Judith Jongsma & Jan Rock), tot het literaire tijdschrift Das Magazin (Thomas Vaessens & Lara Delissen).

Franssen en Honings zien zich bij het onderzoek naar literaire fancultuur gesteld voor een aantal ‘theoretische uitdagingen’. Literaire fancultuur bevindt zich namelijk in een complex spanningsveld dat gekenmerkt wordt door een aantal ‘schijnbare discrepanties’. Ten eerste is er de tegenstelling ‘hoge’ versus ‘lage’ cultuur. Voor wie deze als absoluut beschouwt, is de term ‘literaire fancultuur’ op zichzelf al onmogelijk. Een veelgehoorde redenering luidt immers dat literatuur tot de ‘hoge’ en fandom tot de ‘lage’ cultuur behoort. Ten tweede beschouwt men literaire fancultuur overwegend als een modern verschijnsel, dat samengaat met massamedia en commercie, en niet als een historisch verschijnsel. Hieruit volgt de tegenstelling ‘historisch’ tegenover ‘mo-

[p. 80]

dern’. Tot slot is er de discrepantie tussen individu en collectief: fandom gaat enerzijds over het individu dat zich het culturele aanbod toe-eigent, maar anderzijds is het een fenomeen dat voortkomt uit gemeenschappen en groepen. Fan-zijn is dus ook een vorm van collectief gedrag. Daarnaast wijzen Franssen en Honings op een ‘praktische uitdaging’: literaire fancultuur richt zich op de lezer en diens reactie is vaak ‘vluchtig en over allerlei (dikwijls nog niet ontsloten) bronnen verspreid’. (244)

Hoe gaan de auteurs van de verschillende bijdragen aan het themanummer met deze theoretische en praktische moeilijkheden om? Edwin Praat brengt het spanningsveld rondom de discrepantie ‘hoog’ versus ‘laag’ overtuigend in kaart in zijn artikel over (de reacties op) Gerard Reve's zelfpresentatie. Praat analyseert De Grote Gerard Reve Show, Reve's zelfpresentatie als ‘volksschrijver’ en het Revemuseum in de Openbare Bibliotheek Amsterdam, en laat nauwkeurig en gedetailleerd zien hoe Reve in zijn zelfpresentatie op een ironische manier speelde met zowel elementen uit de ‘hoge’ als elementen uit de ‘lage’ cultuur, zonder dat hij hierdoor zijn vooraanstaande positie in het literaire veld verloor. De complexiteit van de discrepantie komt naar voren wanneer Praat de reacties op Reve's spel met elementen uit de ‘hoge’ en de ‘lage’ cultuur behandelt: recensenten merkten dit spel op, hadden er moeite mee, en plaatsten Reve vervolgens óf bij de lage óf bij de hoge cultuur. Anderzijds waren ze vaker gefascineerd dan verontwaardigd door Reve's dubbele zelfpresentatie. Praat concludeert hieruit dat het dichotomische denken over ‘hoge’ versus ‘lage’ cultuur enerzijds een historische realiteit was aan het eind van de twintigste en begin van de eenentwintigste eeuw, maar anderzijds succesvol door Reve werd geproblematiseerd en ondermijnd. Ook Franssen en De Rond tonen het schijnbare karakter van de discrepantie ‘hoog’ versus ‘laag’ aan door te laten zien hoe fanzines gewijd aan een bepaalde schrijver zowel elementen van de hoge als van de populaire cultuur incorporeren. De fricties rondom de schijnbare tegenstelling ‘hoog’ versus ‘laag’ worden in het themanummer dus uitvoerig in kaart gebracht en uitgediept.

Dat fancultuur ook een rol speelt rondom ‘historische’ teksten en schrijvers (‘historisch’ versus ‘modern’), komt onder andere naar voren in de bijdragen van Lotte Jensen en Rick Honings. Met zijn casus over literair toerisme tijdens het leven van Willem Bilderdijk laat Honings zien dat er al sprake was van deze vorm van fancultuur in de vroege negentiende eeuw, al was dit nog niet zo massaal als in de twintigste en eenentwintigste eeuw. Honings maakt voor zijn onderzoek gebruik van Bilderdijks brieven. Deze kunnen echter onbetrouwbaar zijn, waarschuwt hij, omdat ze ook onderdeel uitmaakten van de schrijvers zelfrepresentatie als pathologische kunstenaar. Bilderdijk deed voorkomen alsof hij vreselijk leed onder alle aandacht en bezoeken van fans: ‘'t Is of ik een vreemd dier ben dat ieder moet kijken.’ (290) Honings gebruikt echter ook (meer betrouwbare) getuigenverslagen van mensen die, vanuit binnen en buitenland, afreisden om Bilderdijk te bezoeken. Zij bevestigden wat Bilderdijk in zijn brieven schreef. Honings merkt hierbij op dat sommigen Bilderdijk enkel bewonderden omdat hij zo beroemd, en niet per se omdat hij een dichter was.

Jensen richt zich op schrijversherdenkingen en herdenkingsbundels rond 1800. Ze

[p. 81]

focust hierbij op ‘community building’ rondom en het poëticale karakter van de bundels. Haar bijdrage is echter wat minder overtuigend. Wanneer Jensen door middel van vier casussen, de herdenking van de auteurs Lucretia Wilhelmina van Merken, Jan Fredrik Helmers, Adriaan Loosjes en Rhijnvis Feith, de gemeenschapsvorming en het poëticale aspect van de schrijversherdenkingen in kaart brengt, laat ze namelijk na te duiden wat haar conclusies in deze precies betekenen voor de literaire fancultuur rond 1800. Hierdoor lijkt de nadruk op de gemeenschapsvorming en de poëtica, en minder op fancultuur te liggen. In de conclusie legt Jensen vervolgens wel, in meer algemene bewoordingen, de verbinding met fancultuur. Volgens haar zijn de belangrijkste verschillen met de ‘tegenwoordige fancultuur’ gelegen in het kleinschalige karakter van de herdenkingsbundels en het feit dat de ‘bewonderaars’ zich allemaal in hetzelfde sociale milieu bevonden. Overeenkomsten zijn het geval van de auteur Willem Hendrik Warnsinck, die zich, compleet met dweepzucht en blinde adoratie, als een ‘hysterische fan’ profileerde, en de gemeenschapsvorming van schrijvers die een bijdrage leverden aan een herdenkingsbundel van een bepaalde auteur. Jensen geeft nuttige informatie over het poëtica-aspect van de herdenkingsbundels en toont aan dat de gemeenschapsvorming inderdaad in het licht van literaire fancultuur kan worden bezien. Hiermee leidt het toepassen van het concept van literaire fancultuur echter niet direct tot een nieuw soort inzichten in de literaire praktijk rond 1800. Er is, zonder een beroep te doen op literaire fancultuur, immers al veel onderzoek gedaan naar literaire sociabiliteit in deze periode. Het enige wat dan nog oplicht, is het individuele geval van Warnsinck.

Thomas Vaessens en Lara Delissen gaan onder andere in op de tegenstelling ‘individu’ versus ‘collectief’ door te laten zien hoe het literaire tijdschrift Das Magazin een ‘fan community’ realiseert. De auteurs gaan hiermee in op fandom als een vorm van collectief gedrag, en niet op (de fricties binnen) de tegenstelling zelf. Dit doet mijns inziens niet af aan de kwaliteit van hun bijdrage, aangezien de tegenstelling niet problematisch is voor het concept (literaire) fancultuur zelf; de discrepanties ‘hoog’ versus ‘laag’ en ‘historisch’ versus ‘modern’ zijn dit wel. Vaessens en Delissen beschouwen Das Magazin in het licht van een aantal aannames over de hedendaagse literaire cultuur. Ten eerste betogen ze dat Das Magazin zich, in tegenstelling tot eerdere literaire tijdschriften, niet bezighoudt met de ‘poëticale afrekening’. In plaats daarvan is er sprake van een meta-afrekening met de poëticale vadermoord als zodanig. Ten tweede zien de auteurs Das Magazin als een voorbeeld van de ‘terugkeer naar een heteronoom schrijverstype’ (399): Das Magazin functioneert niet als een orgaan waar schrijvers en critici hun mening kunnen uiten, maar probeert zoveel mogelijk tegemoet te komen aan haar achterban. Tot slot creëren de oprichters van Das Magazin volgens Vaessens en Delissen een fanpraktijk door het tijdschrift te profileren als laagdrempelig, de nadruk te leggen op het vormen van een gemeenschap en persoonlijk contact met de ‘fans’ aan te gaan. Hiermee gaat het tijdschrift in tegen een lange traditie die literatuur en ‘hoge’ cultuur als onverenigbaar met fandom en ‘lage’ cultuur beschouwt. De bijdrage gaat dus ook in op de discrepantie ‘hoge’ versus ‘lage’ cultuur. Ook de an-

[p. 82]

dere artikelen in het themanummer beperken zich allerminst tot één discrepantie.

Wat betreft de door Franssen en Honings gesignaleerde ‘praktische uitdaging’ van het vinden van voldoende bronnen die aanwijzingen geven over fancultuur, bevatten de bijdragen in het algemeen adequate ondersteuning van dit soort gegevens. Af en toe doen de auteurs van de verschillende bijdragen echter wel beweringen die ze onvoldoende legitimeren, bijvoorbeeld omdat ze maar één voorbeeld geven. Dit gebeurt vooral wanneer er een bewering wordt gedaan over de verhouding tussen ‘lage’ en ‘hoge’ cultuur met betrekking tot een individueel object in plaats van een algemene trend. Zo tonen Franssen en De Rond door middel van voorbeelden overtuigend aan dat literaire fanzines gewijd aan een bepaalde auteur zich in het algemeen afzetten tegen en tegelijkertijd toenadering zoeken tot zowel fandom als ‘hoge’ cultuur. Hun bewering dat tijdschriften zich sterker van de ‘hoge’ cultuur afkeren naarmate ze gewijd zijn aan een schrijver met een hogere culturele status, is echter niet steekhoudend: de auteurs geven te weinig ondersteuningsmateriaal per tijdschrift. De zaken die Franssen en De Rond wel noemen, wijzen ook niet allemaal in de richting van hun stelling. Hierdoor blijft de verhouding tussen afkering en toenadering onduidelijk.

Franssen en De Rond bieden wel een nuttige reflectie op het belang van onderzoek naar literaire fancultuur. Volgens hen geeft zulk onderzoek inzicht in fandom, ‘de dynamiek van het hedendaagse literaire domein’, en daarmee de reden dat en de manier waarop lezers zich de hedendaagse literatuur toe-eigenen. (388) Ook geven Franssen en De Rond suggesties voor vervolgonderzoek. Het themanummer geeft mijns inziens zeker een goede aanzet tot de beantwoording van deze vragen. De bijdragen geven door middel van hun uitgebreide behandeling van het spanningsveld ‘hoog’ versus ‘laag’ inzicht in de manier waarop fandom in het literaire veld functioneert. Daarnaast verschaffen ze inzicht in de contemporaine literaire cultuur door de verschillende manieren te beschrijven waarop literatuur wordt toegeëigend door individuen en groepen, zoals bijvoorbeeld gebeurt in de community rondom Das Magazin (Vaessens en Delissen). Reflectie op en verdere ideeën voor het onderzoek naar literaire fancultuur in de achttiende eeuw blijven hierbij enigszins onderbelicht, terwijl dit naar mijn mening wel heel belangrijk is. Onderzoek naar historische fancultuur is immers minder voor de hand liggend omdat het zich aan de ‘verkeerde’ kant van de discrepantie ‘historisch’ versus ‘modern’ bevindt. In Jensens bijdrage lijkt het toepassen van fancultuur op literaire gedenkbundels gedateerd rond 1800 dan ook niet goed te werken. Honings toont echter aan dat fancultuur wel degelijk inzichten kan geven in waardering van schrijvers in de negentiende eeuw. Hiermee biedt het themanummer van Spiegel der Letteren, een aantal onzorgvuldigheden daargelaten, interessant leesvoer voor zowel literaire bewonderaars als fans.