Vooys. Jaargang 32

[p. 79]

Wolfgang Behschnitt, Sarah de Mul en Liesbeth Minnaard (red.)
Literature, Language, and Multiculturalism in Scandinavia and the Low Countries
Amsterdam/New York (Rodopi) 2013
343 pagina's
75 euro
ISBN 9789042037335

Evelyne van der Neut
Multinationaal, -disciplinair en -cultureel

De zwart-witte omslag van Literature, Language and Multiculturalism lijkt neutraal, maar blijkt na lezing adequaat gekozen: een kluwen van wat nog het meest lijkt op cassettebandtape, dat een complex netwerk van amoebevormige venndiagrammen vormt. De artikelen die in het boek gebundeld zijn bestrijken namelijk een aantal kruisvlakken tegelijk, die elkaar op verschillende punten overlappen en op andere juist weer uitsluiten. Dat maakt het - om maar met de deur in huis te vallen - geen boek voor de geïnteresseerde leek, maar geeft wel stof tot nadenken voor diegenen die zich bezighouden met enkele van de studiegebieden die aangeraakt worden. Het beoogde publiek moet dan ook gevonden worden binnen de academie, al staat dat nergens expliciet. Naar de precieze doelstelling van de bundel, buiten het samenbrengen van onderzoekers uit verschillende landen, blijft het gissen. Als de redacteuren van Textxet Studies in Comparative Literature het aanprijzen als ‘a ground-breaking comparative approach to the study of multicultural literature’ (achterflap), dan heeft het zeker die potentie, maar dan wel alleen met betrekking tot academische grond.

Wat de inhoud van Literature, Language, and Multiculturalism zo complex maakt komt ten eerste door de niet onbetwiste term ‘multiculturalism’ en ten tweede door het perspectief dat is gehanteerd: zowel comparatief als interdisciplinair. In de opbouw van het boek is rekening gehouden met deze methodische ingewikkeldheid. De twee benaderingswijzen worden behandeld in het eerste deel, ‘Theoretical and Methodical Reflections’, waarin wordt gepoogd een raamwerk voor de overige artikelen op te zetten. Deel II, ‘Discourses on Multiculturalism, Language and Literature’, brengt artikelen samen vanuit een institutionele insteek. Deel III, gericht op ‘(Multi)lingual interventions’ bevat artikelen waarin verschillende literaire casestudy's aan de orde komen. Deel IV is de conclusie. In lijn met deze opbouw zal ik eerst de uitwerking van

[p. 80]

de twee elkaar kruisende benaderingswijzen bespreken, om vervolgens aan te kaarten wat voor mij als lezer de meest prangende vraag was: wat is multiculturele literatuur? In deze recensie bespreek ik achtereenvolgens de drie grondslagen van de bundel, die alle drie in de ietwat lange titel samengebracht worden. Van de comparatieve insteek die blijkt uit ‘in Scandinavia and the Low Countries’, via het kruisvlak tussen ‘Literature’ en ‘Language’, naar de term ‘Multiculturalism’.

De bundel artikelen vindt zijn oorsprong in een workshop gehouden in Gent in november 2009, waarin migrantenliteratuur in Scandinavië en de Benelux centraal stond. Redacteuren Wolfgang Behschnitt, Sarah de Mul en Liesbeth Minnaard geven in de inleiding de veranderende status van tolerantie in de behandelde regio's als aanleiding en de vergelijkbare sociaaleconomische context als grond voor vergelijking. Dat deze grond er is, betekent echter nog niet direct dat de vergelijking ook vruchtbaar zal zijn. De samenstellers vertellen helaas niet wat zij verwachten van een comparatieve insteek - een zwaktebod, wat het bovendien lastig maakt te beoordelen of het boek in zijn opzet geslaagd is.

De comparatieve methode wordt uiteengezet in het eerste theoretische hoofdstuk. Het is jammer dat de aandachtspunten die redacteur Behschnitt en Magnus Nilsson formuleren niet de noodzaak van comparistiek laten zien. De ‘fundamentele vertrekpunten’ voor de rest van de bundel zijn: ‘multiculturele literatuur’ niet als gegeven maar als categorie beschouwen, netwerken in plaats van afzonderlijke werken bestuderen, zowel externe als interne cultuurverschillen bestuderen, aandacht hebben voor de verschillende hiërarchische taalrelaties die literaire werken weerspiegelen en een tekst begrijpen in het licht van de taalkundige context waarbinnen deze is ontstaan. (14-15) Zoals de auteurs ook al opmerken leidt dit tot de paradoxale situatie dat ‘the most promising kind of comparative research (...) would be the academic who engages most meticulously into a national literary field's specific social and linguistic frameworks’. (12) De afzonderlijke artikelen richten zich dan ook op de nationale situaties afzonderlijk. In deel II worden de literaire systemen van achtereenvolgens Zweden, Denemarken, Nederland en Vlaanderen bestudeerd. De studies naar de verschillende door nationale grenzen afgebakende literaire systemen komen pas in de conclusie samen. Daar worden enkele overeenkomsten samengevat, maar is er geen ruimte voor een verklaring van de onderlinge verschillen. Ook de meer tekstgerichte artikelen uit het derde deel (die ik hieronder zal bespreken) houden vast aan nationale kaders. Terwijl juist een analyse van de migratie van bijvoorbeeld thema's over de grenzen heen een vorm zou kunnen zijn om het onderzoek werkelijk over grenzen heen te tillen. Voor een bundel die het zich ten doel stelt comparatief of transnationaal onderzoek te verzamelen, is enkel een comparatieve conclusie wat mager.

Terug naar het methodische deel van het boek. De bundel brengt namelijk niet alleen verschillende - nationale - literaire velden samen, maar tracht ook twee disciplines te verenigen. Die interdisciplinariteit zetten Elien Declercq en Michael Boyden uiteen in het tweede artikel. Declercq en Boyden inventariseren de linguïstische termen voor varianten van meertaligheid en diglossie, en passen deze vervolgens toe op

[p. 81]

(migranten)literatuur. Daarbij geven zij zelf al te kennen dat de literatuur geen bron van data voor de taalkunde is, omdat de taalkeuzen die in een literair werk worden gemaakt strategisch kunnen zijn gemanipuleerd door de auteur. Maar ook de waarde van de inbreng van concepten uit de sociolinguïstiek is niet zonder meer aangetoond. Dit ligt er misschien aan dat zij wederom geen concrete methode voor dit interdisciplinaire onderzoek opstellen, maar de nevenschikking van taal en literatuur beperkt blijft tot een bepaalde ‘bril’ die wordt opgezet bij het bestuderen van literaire werken. Waar de comparatieve inslag met name resulteerde in het naast elkaar plaatsen van de studie naar verschillende literaire velden in het tweede deel van de bundel, komt de interdisciplinaire insteek voornamelijk in het derde deel terug. De literaire ‘interventions’ betreffen een meer tekstgerichte benadering die de nadruk legt op meertaligheid en linguïstische strategieën. Dat kan een interessante insteek zijn voor de studie naar literatuur, maar omdat nergens is opgesteld wat de verwachte uitkomst is van deze vermenging van disciplines, is de waarde ervan moeilijk te beoordelen.

Voor de beide methodische hoofdstukken geldt dat zij erin slagen een gemeenschappelijk kader op te stellen voor het vervolg van de bundel, maar onvoldoende inzichtelijk maken wat de waarde is van de comparatieve en de interdisciplinaire methode. Nu ben ik onvoldoende overtuigd dat dit de uitgelezen methode is voor het bestuderen van multiculturele literatuur.

Dat kan er uiteraard ook aan liggen dat deze term niet onbetwist is. Dat ‘multiculturele literatuur’ een problematische term is geven de auteurs herhaaldelijk toe. Volgens Behschnitt en Nilsson in hun theoretische hoofdstuk moet het in dit boek beschouwd worden als analytisch concept (6) dat functioneert als een semiotisch frame (7); ‘as a category within contemporary literary discourse and literary practice - not as a given field of authors and works’. (14) De onderzoekers zien multiculturele literatuur dus niet als een werkelijk bestaand en afgebakend corpus van teksten, maar analyseren hoe het concept zelf ontstaat en wordt ingezet in het literaire veld. Uit deze opvatting volgt de institutionele benadering uit deel II. Dat is een - en misschien wel de enige -objectieve manier om met een dergelijk begrip om te gaan. Desalniettemin bespeurde ik bij mijzelf tijdens het lezen een zich langzaam opbouwende frustratie, alsof er om een elephant in the room heen gepraat werd. Wat doen de Chileens-Deense Rúben Palma, de Grieks-Zweedse Theodor Kallifatides en de Nederlands-Vlaamse Benno Barnard hier? De problemen in het politieke discours zijn toch met name benoemd in verband met de islamitische ander? Waarom dan niet het beestje bij zijn naam noemen?

Mijn houding tijdens het lezen is waarschijnlijk het gevolg van het discours omtrent multiculturele literatuur in Nederland, gedomineerd door het begrip ‘allochtonenliteratuur’, op zijn beurt vaak begrepen als synoniem voor ‘literatuur geschreven door mensen van Marokkaanse of Turkse afkomst’. Of, zoals ik na lezing van het artikel van Marjan Nijborg en Fouad Laroui begreep, zelfs alleen van Marokkaanse afkomst. Nijborg en Laroui verklaren de relatief veel grotere aanwezigheid van schrijvers van Marokkaanse dan Turkse afkomst in het Nederlandse literaire veld. Een van die redenen maakt functioneel gebruik van de interdisciplinaire opzet van de bundel. De

[p. 82]

hoge mate van diglossie (een sterke tegenstelling tussen dialect en klassiek Arabisch) alsmede een periode van kolonisatie waarin een derde taal als ‘taal van de bezetter’ werd opgelegd maken dat voor een auteur van Marokkaanse komaf het een minder grote stap is om literatuur te schrijven in het Nederlands. Hierbij moet gedacht worden aan Hafid Bouazza, de schrijver die zich misschien wel het hevigst verzet tegen categorisering als multiculturele auteur. In haar bijdrage haalt ook Henriëtte Louwerse aan dat Bouazza zichzelf niet in een Arabische maar in een Nederlandse traditie plaatst. (248) Voor Turkse schrijvers bestaat er een lange literaire traditie in het Turks waar op voortgeborduurd kan worden. (Nijborg en Laroui vertellen echter niet of het inderdaad zo is dat ‘Turkse allochtonen’ wel literatuur schrijven, maar niet in het Nederlands.) Afgezet tegen veel van de overige artikelen in de bundel is het argument van Nijborg en Laroui verfrissend omdat het de situatie analyseert vanuit het perspectief van de Marokkaans-Nederlandse schrijver, in plaats van enkel de Nederlandse literaire markt en de mogelijke toegang daartoe te bestuderen.

In haar kritische bespreking van het concept ‘multiculturele’ of ‘allochtonenliteratuur’ als discursieve constructie in het Nederlandse veld concludeert Liesbeth Minnaard dat de term, evenals in Zweden, min of meer is uitgestorven. Een ander voorbeeld van ‘uitgestorven zijn’ van de term is de bijdrage van Yves T'Sjoen in Literature, Language, and Multiculturalism. Zijn artikel is een nuchtere interventie die fundamenteel is voor het hele boek. Door herhaaldelijk te benoemen dat hij het verschil niet ziet tussen Nederlandse en allochtonenliteratuur ontkracht hij het concept ‘multiculturele literatuur’ en wijst er daarbij impliciet op dat ook het bediscussiëren van de term nog bijdraagt aan het in stand houden van onderscheid op basis van etnische afkomst van de auteur. (266, 268) T'Sjoen richt zich expliciet tegen literatuurgeschiedschrijver Hugo Brems die in Altijd weer vogels die nesten beginnen (2009) in de zogenaamde ‘allochtone schrijvers’ aanleiding ziet zich af te vragen in hoeverre de Nederlandse literatuur nog bestaat. T'Sjoen is stellig in zijn antwoord: ‘Dutch-language literature still has its own identity, just because it concerns a literary production which is written in Dutch.’ (266) Daartoe behoren dus ook Bouazza, Benali en Mustafa Stitou, hoe ‘anders’ hun achternamen ook mogen klinken. Natuurlijk is deze stelling op zich ook niet onproblematisch, en kunnen er tegenvoorbeelden bedacht worden, maar wat T'Sjoen hier doet is het concept van multiculturele literatuur overboord zetten.

T'Sjoen veegt dus de vloer aan met het concept ‘multiculturele literatuur’ dat in Zweden en Nederland een niet zo stille dood is gestorven, terwijl het in Denemarken en Vlaanderen nog steeds iets aanduidt wat wenselijk is. Wat ontbreekt aan Literature, Language, and Multiculturalism zijn een aantal comparatieve artikelen die deze verschillen tussen de landen pogen te verklaren. Dat doen nu alleen de samenstellers in de conclusie van de bundel. Deze slottekst mag volgens hen geen conclusie heten, maar moet naar goed academisch gebruik aanleiding geven tot vervolgonderzoek. (337) Maar hoe moet zulk onderzoek eruitzien als de term die het onderzoeksobject moet aanduiden (‘multiculturele literatuur’) niet bestaat of mag bestaan, en op zijn minst hevig ter discussie staat?