Vooys. Jaargang 32

[p. 69]

Jan Rock, Gaston Franssen en Femke Essink (red.)
Literatuur in de wereld. Handboek moderne letterkunde
Nijmegen (Vantilt) 2013
224 pagina's
22,50 euro
ISBN 9789460041396

Fabian R.W. Stolk
Denken en schrijven over literatuur

Het komt misschien doordat héél de wereld bij het bestuderen van literatuur wordt betrokken dat Literatuur in de wereld zo veel verschillende onderwerpen aan de orde stelt. Het boek omvat achttien hoofdstukken over complexe onderwerpen, uiteenlopend van ‘Literatuurbeschouwing’ en ‘Literatuurwetenschap’, via ‘Theoryscape’ en ‘Globalisering’, tot ‘Medium’ en ‘Effect’. Begrijpelijk derhalve dat naast de drie redacteuren veertien andere (oud-)medewerkers van de leerstoel Nederlandse Letterkunde van de Universiteit van Amsterdam bijdragen leverden.

Het didactische concept kan concentrisch worden genoemd. De drie delen - ‘Grondslagen’, ‘Benaderingen’ en ‘Perspectieven’ - behandelen achtereenvolgens: de uiteenlopende theoretische beginselen van wetenschappelijke tekstinterpretatie, de ruimere, theoretische debatten uit de geesteswetenschappen oftewel de ‘theoretische cultuurbenaderingen’ (8), en literatuurwetenschappelijk onderzoek. De vorm van de hoofdstukken is volgens de redactie aangepast aan de drie leerjaren van een bacheloropleiding. Maar hoewel de (reflectie op) analyse en interpretatie tot de ‘Grondslagen’ worden gerekend, komen juist die vaardigheden in de rest van het boek weinig aan bod, wel de kaders waarbinnen zij uitgevoerd kunnen worden; ik zie daarbij overigens het verschil tussen ‘Benaderingen’ en ‘Perspectieven’ niet goed.

Niet de literatuur zelf staat centraal. Literatuur wordt vooral gezien als een middel waarmee uitspraken over de werkelijkheid worden gedaan. Het boek gaat op een haast transcendentale wijze over literatuur en letterkunde. De bachelorstudent kan via dit boek geen kennis en vaardigheden verwerven met betrekking tot het wetenschappelijk analyseren en interpreteren van de moderne literatuur, maar krijgt een stortvloed aan nuttige, leerzame en uiteenlopende conceptuele en theoretische ka-

[p. 70]

ders waarbinnen die - via een ander handboek te verwerven - kennis en vaardigheden toegepast en vooral geproblematiseerd zouden kunnen worden bij het bestuderen van literatuur in zijn algemeenheid.

Voor deel twee waarschuwt de redactie de studenten: het is abstract, reikt buiten de literatuur en kan maar best aangevuld worden met andere lectuur. Het plaatst het letterkundig onderzoek in een theoretisch, cultuurwetenschappelijk kader. In deel drie leren de studenten hoe onderzocht kan worden hoe machtsstructuren werken, hoe betekenis verandert naar gelang de verandering van het medium dat literatuur gebruikt, en ten derde ‘wat de effecten van literatuur bij [sic] de gebruikers zijn.’ (9) Dat laatste onderzoeksperspectief luidt anders, maar is daarom nog niet duidelijker geformuleerd: ‘houdt het vaak met bezorgdheid vermelde proces van ontwaarding van literatuur genoeg rekening met de veelheid van effecten en functies van literatuur bij gebruikers?’ (10) Neen, denk ik ten antwoord: processen van ontwaarding hebben zelden een geweten.

Hoewel een handboek, is Literatuur in de wereld niet erg gericht op praktisch werk en is het ook niet open en inclusief van karakter, maar welbewust exclusief wat betreft literatuuropvatting en benaderingswijzen. Zo staat er in de inleiding: ‘literatuur is voor de lezer geen vlucht. Altijd dringt het kabaal van buiten het boek binnen. Dat was nooit anders, maar het is in de moderne literatuur onmiskenbaar geworden.’ (7) Ik had deze stelling, juist in een handboek, graag met een voorbeeld geïllustreerd gezien, want eerlijk gezegd weet ik niet aan welke ontwikkeling hier gerefereerd wordt. En ik lees zelf eigenlijk best wel vaak voor de vlucht: met literatuur ontsnap ik aan het schrikbewind van uur en feit; wat me er niet van weerhoudt om er vervolgens, lichtjes of zelfs ernstig, maar doorgaans aangenaam vervreemd en gelouterd, een tikkeltje weerbaarder in terug te keren.

De contextuele concepten komen in een razende vaart aan de orde: in twee bladzijden Mathew Arnolds liberal humanism, new criticism, formalisme, structuralisme, de theory revolution, poststructuralisme van buitenliteraire oorsprong en de linguistic turn (107-108). Niet voor niets waarschuwt de redactie de studenten dat ze voor een goed verstaan van dit onderdeel minstens twee andere handboeken gelezen moeten hebben, Vaessens' Geschiedenis van de moderne Nederlandse literatuur (2013) en Leezenberg en De Vries' Wetenschapsfilosofie voor de geesteswetenschappen (2012). Maar ook de daarmee beladen studenten moeten stevig in hun schoenen staan. Het gaat bijvoorbeeld in minder dan acht bladzijden van Saïd naar Casanova naar Bourdieu naar Marx en naar Moretti. En wat helpt het hen na een stoomcursus van drie bladzijden te lezen:

Een literaire tekst zoals Couperus' De stille kracht laat zich [...] niet als directe reflectie van de koloniale situatie op Java rond 1900 lezen. De manier waarop in deze roman over politieke en sociale conflicten wordt gesproken is namelijk op cruciale manier medebepaald door esthetische en literaire ontwikkelingen in deze periode, en door de positionering van de auteur in het literaire veld (bijvoorbeeld door Couperus' keuze voor een specifieke stijl). (146)

[p. 71]

Óf dit is een open deur, óf het is zo algemeen dat je ook andere namen en titels kunt invullen (Ferron, Viva suburbia, Haarlem, burgerdom). Wat Couperus' specifieke stijl is, hoe je die analyseert en aantoont, en hoe die stijl de auteur positioneert ten opzichte van wie en wat, en welke ontwikkelingen cruciaal waren... het blijft onbesproken. De aanwezigheid van veel kennis wordt voorondersteld. Dat blijkt ook uit het ontbreken van zakelijke tussenkoppen of glossen in de tekst en uit de mijns inziens onterechte afwezigheid van een register op termen en concepten.

Problematisch - juist in een leerboek, een handboek - vind ik de vele vage formuleringen die zorgen voor wetenschappelijke onduidelijkheid. Zo staat er: ‘pas wanneer een lezer de tekst leest, weten we wat de tekst kan betekenen.’ (51) Maar wat weten ‘ze’ dan als ik (FS) Bint lees? Niets, of hooguit dat ik Bint lees; maar zelfs dat niet, want ‘ze’ zitten er nooit bij als ik lees. ‘We’, in het citaat, zijn namelijk, in het jargon van dit boek, de onderzoekende literatuurwetenschappers zelf, en zij zouden eerst die lezende lezer moeten onderzoeken, hem/haar ondervragen of zijn/haar interpretatieve geschriften lezen en analyseren. Dan pas kunnen ze erachter komen wat deze ene lezer aan betekenis heeft ontdekt in/toegekend aan deze ene tekst.

Het misverstand dat het zonder dat onderzoek kan, komt mede voort uit de mankgaande vergelijking van het tot stand komen van literaire communicatie ‘met de partituur van een muziekstuk: pas wanneer iemand de noten van die partituur speelt, horen we muziek. Zo is het ook met literatuur: pas wanneer een lezer de tekst leest, weten we wat de tekst kan betekenen.’ (51) Neen, denk ik, want er is niet zomaar en waarneembaar een mogelijke betekenis als ‘we’ een literaire tekst lezen. Mede daarom zeggen sommigen - zoals Fokkema en Ibsch in Literatuurwetenschap & cultuuroverdracht (1992) - dat literatuurwetenschap zich beter zou kunnen richten op dat wat er wel is: boeken, kaften, oplagen, drukken, tekstveranderingen, aantallen lezers, uitgeverijen, kortom: empirie, waartoe met wat kunst- en vliegwerk ook de interpretaties te rekenen zijn die lezers opstellen, voor zover zij, critici vooral, daarover in het openbaar en in geschrifte hun gedachten uiten. Maar die meer empirisch georiënteerde vormen van literatuurwetenschap komen in dit boek niet ter sprake. Dat is een goed te verantwoorden keuze, maar die moet dan grondig worden gemaakt en worden volgehouden tot in de formuleringen van de handboektekst aan toe.

De auteurs en redacteuren van Literatuur in de wereld zeggen hun grenzen te kennen. Zij stellen dat analyse en interpretatie van teksten voor de literatuurwetenschapper geen doelen op zich zijn, maar vaardigheden of technieken die worden ‘ingezet in het kader van een bredere, over het algemeen literatuurhistorische, vraagstellingen.’ (80) En: ‘Zeker in de literatuurwetenschap, die zoveel minder hard is dan bijvoorbeeld de exacte wetenschappen, is het van groot belang scherp over die grens [tussen feiten en visies op die feiten] na te denken.’ (80) ‘Een van de doelen van de literatuurwetenschap is het verklaren van de literaire werkelijkheid. Literatuurwetenschappers produceren verklaringen voor literatuurhistorische feiten.’ (80; ook 81, 86) Wat is een literatuurhistorisch feit? ‘Dat Max Havelaar in 1860 voor het eerst werd gepubliceerd is natuurlijk [?] een feit.’ (80) Een feit als dit is een feit ‘omdat de werkelijkheid ervan vaststaat

[p. 72]

en gecontroleerd kan worden.’ (81) Maar ik vraag me af hoe dat feit valt te verklaren, als dat al enige zin heeft, en wat hier onder ‘verklaren’ verstaan wordt. Van feiten op het terrein van de materiële productie (boek, auteur) wordt gezegd dat ze ‘als aanvullend of ondersteunend argument’ (82) kunnen worden ingezet in een analyse en interpretatie van een literaire tekst. Maar ja, analyse en interpretatie was geen literair wetenschappelijk doel; daar kopen ‘we’ hier dus niet veel voor.

Ander voorbeeld: ‘Een literatuurwetenschapper die wil proberen [...] literairhistorische feiten [op het gebied van de distributie van Mystiek lichaam] te verklaren (“Welke factoren kunnen ertoe bijgedragen hebben dat Mystiek lichaam een groter publiek bereikte dan eerder werk van Kellendonk?”), zal daarbij zeker ook tekstanalytische vaardigheden moeten inzetten.’ (82) Let wel: de voorbeeldvraag in de parenthese is niet: ‘Welke factoren hebben ertoe bijgedragen dat Mystiek lichaam een groter publiek bereikte dan eerder werk van Kellendonk?’ Het antwoord op die vraag zou (mede) een empirisch onderzoek vergen. De vraag naar factoren die ertoe kunnen hebben bijgedragen, opent de weg naar probabilistische verklaringen op basis van onder andere tekstanalyse en -interpretatie. De vraag gaat uit van de verzwegen vooronderstelling dat het verkoopsucces met een beroep op de aard, structuur en inhoud van het literaire werk zou verklaard kunnen worden. De vernieuwde reclamestrategie van Meulenhoff, een roddelrubriekrel waarin de auteur participeerde, de beslissing van de Volkskrant een abonneewervingscampagne op te luisteren met gratis, in rubber gebonden, exemplaren van de roman, dergelijke realia komen niet in beeld. Ook een feit als ‘de verzamelde critici zijn van mening dat Mystiek lichaam Kellendonks beste roman is’, lijkt mij niet bij uitstek verklaarbaar met behulp van literaire analyse (zoals op pagina 83 beweerd wordt). De verzameling van receptiedocumenten en analyse daarvan lijken me meer van belang. Daarover, als al aangegeven, geen woord in dit handboek.

Deel drie zou de brug slaan naar wetenschappelijke publicaties, doordat de hoofdstukken ervan ‘zelf ook alle vaste onderdelen ervan hebben: literatuurverwijzingen, een positiebepaling, een vraagstelling en literaire analyses die de argumentatie onderbouwen.’ (8) Maar van die opzet is weinig terug te vinden. Het hoofdstuk over ‘Medium’ bijvoorbeeld presenteert zich, in al zijn warrigheid, nadrukkelijk als een verkenning, en niet als een voorbeeldonderzoek: ‘Media zijn kanalen, culturele praktijken en uiteindelijk nagenoeg alles, zo blijkt: het menselijke bestaan is ten diepste verweven met mediatechnologie. [...] Hoe zullen we dat brede begrip hierna toepassen in de verkenning van een mediagerichte literatuurwetenschap?’ (198, respectievelijk 199) Ook het hoofdstuk over ‘Macht’ is een verkenning, een die ‘de verhouding tussen literatuur en macht [...] nader in kaart’ brengt. (167)

Onderzoek doen lijkt gelijkgesteld te worden aan het lezen van primaire en secundaire teksten en daar dan een tekst aan of over toevoegen (‘hun meningsverschil is representatief voor de (onbesliste) stand van zaken in het onderzoek’ staat er op pagina 233). Lezersonderzoek is vooronderstellingen opperen en extrapolerend uitwerken zonder raadpleging van één werkelijke lezer, tenzij die lezer via het even frequente als vermaledijde ‘wij’ de ‘onderzoeker’ zelf is. Als er lezers genoemd worden, zijn het de

[p. 73]

filosoof Mortimer J. Adler, het bestuur van de Vereniging Openbare Bibliotheken en de schrijfster Connie Palmen. Geen alledaagse lezers, maar lieden die denken en schrijven over lezen. Het is niet om hun positie duidelijk te maken dat er op twee pagina's (225-226) niet minder dan negen maal iets staat als: ‘de lezer [...] in zijn dagelijkse [...] leven’ en ‘alledaagse lezers’. Uitgangspunt, subject, object en publiek van Literatuur in de wereld zijn de zelf interpreterende literatuurwetenschappers in spe.