Vooys. Jaargang 32

[p. 65]

Column
Jaap Faber
Hinken op vele gedachten

In de columns van deze jaargang laat Vooys neerlandici aan het woord die hun vak niet in Nederland uitoefenen. Zij vertellen op deze plaats over hun ervaringen met de studie van de Nederlandse taal en cultuur, zoals die zich buiten onze landsgrenzen voltrekt. Jaap Faber studeerde Nederlandse letterkunde in Utrecht, is oud-redacteur van Vooys, en momenteel werkzaam als lector Nederlands aan de Károli Gáspáruniversiteit te Boedapest. In zijn column schrijft hij over de internationale neerlandistiek en met name over de gebreken ervan, die wellicht met wat liefde voor het vak wel te accepteren zijn.

Neerlandistiek is een hopeloos vak. Niet omdat het vervelend, saai of nutteloos is - iedereen die erin werkzaam is, intra- dan wel extramuraal, zal kunnen bevestigen dat de studie van de Nederlandse taal en al haar facetten interessant, sprankelend en voldoening schenkend is. Het hopeloze schuilt in het feit dat al die facetten met elkaar eigenlijk niets te maken hebben behalve ‘iets met taal’, en het vakgebied als zodanig dus eigenlijk niet bestaat. Aan Nederlandse universiteiten, zoals die van Utrecht die mij plechtig tot neerlandicus heeft verklaard, blijft men dapper volhouden dat Chomsky, rederijkers en gespreksafsluitingstechniekenanalyse enig verband met elkaar houden. In werkelijkheid is het enige dat ze samenbrengt het curriculum van de opleiding neerlandistiek. Deze zichzelf in stand houdende cirkel is ook voor hen die niet in retorica gespecialiseerd zijn duidelijk aanwijsbaar.

Het probleem met de opleidingen neerlandistiek waaraan ik zelf werk of gewerkt heb, en met andere opleidingen in grote delen van Centraal- en Oost-Europa waarover ik weliswaar niet veel maar toch het een en ander weet, is dat zij lijden onder dezelfde naar schizofrenie neigende mengelmoes van het Nederlandse voorbeeld, verzwaard met een taalprobleem. Dit probleem is even simpel als onoplosbaar: studenten Nederlands kennen geen Nederlands. Geen woord. Onaangenaam is dat niet, want het verschaft werk aan mensen zoals ik, maar het betekent wel dat ze een significant deel van hun toch al korte studietijd zullen moeten besteden aan het leren van een vreemde taal. En daarna(ast) dus nog aan boomstructuren, rijmschema's en transcripties.

‘Een afgestudeerd neerlandicus in Hongarije is iemand die Nederlands spreekt.’

Dit alles zorgt zacht uitgedrukt voor een bijzonder curriculum, maar de pret is daar-

[p. 66]

mee nog niet uit. Aangezien in landen met een communistisch verleden de gewoonte vaak overeind is gebleven studieprogramma's door het ministerie vast te laten leggen, en aangezien ministeries niet uitblinken in creativiteit en voor een bachelor Nederlands het programma van bijvoorbeeld de bachelor Engels min of meer kopiëren, kan het voorkomen dat studenten in hun eerste semester geacht worden een cursus Middelnederlandse letterkunde te volgen. Of vergelijkende taalwetenschap. In welke taal zulke colleges gegeven zouden moeten worden is niet helemaal duidelijk - het feit dat studenten Engels voor ze naar de universiteit komen die taal doorgaans al op zeker niveau beheersen lijkt een detail te zijn waarover men op het ministerie niet te lang wenst na te denken.

Al met al leidt dit tot wat het vak zo hopeloos maakt: we weten, nog minder dan in Nederland, simpelweg niet wat het eigenlijk inhoudt en daardoor dus ook niet waartoe onze studenten eigenlijk opgeleid worden. Bij neerlandici in Nederland denken we al gauw aan docenten, redacteuren, literatuurcritici en journalisten. Een afgestudeerd neerlandicus in Hongarije is iemand die Nederlands spreekt.

Nu is er naast de opleiding Nederlands natuurlijk de meer academische neerlandistiek - het gat tussen deze twee aspecten lijkt in het buitenland groter te zijn dan in Nederland zelf, al is het maar omdat geen enkele student die aan de opleiding begint (op dat moment) wetenschappelijke aspiraties heeft. Dat hangt dan weer samen met het onvoorstelbaar slechte perspectief dat een academische carrière biedt: een master volgen is vaak al duur, promoveren is een doorgaans onbetaalde hondenbaan, en mocht er na een promotie werk zijn aan een universiteit dan zijn ‘laag salaris’, ‘hoge werkdruk’ en ‘geen prestige’ de sleutelwoorden. Dat er desondanks talloze collega's rondlopen die zich met toewijding en gevaar voor eigen mentale gezondheid op de neerlandistiek gestort hebben, is even verwonderlijk als prijzenswaardig.

Wanneer de extramurale neerlandistiek congresseert roept dit bij mij wat tegenstrijdige gevoelens op. Ik ga graag naar zulke congressen of colloquia: de sfeer is er uitstekend, er komen vaak interessante zaken aan bod (zij het even vaak buiten het formele programma om als erbinnen) en als deel van de moedertalige minderheid bezorgt het me op een bepaalde manier een warm gevoel zo veel intelligente, bijzondere en toegewijde mensen zich te zien bezighouden met ‘mijn’ taal en ‘mijn’ cultuur. Tegelijk is nergens sterker dan daar te zien hoe los het zand is waaruit deze gemeenschap bestaat: sessies over de receptie van Nederlandse boerenromans in Tsjechië worden afgewisseld door sessies over contrastieve analyses van negatie-elementen in West-Germaanse en Fins-Oegrische talen. De titels van bijvoorbeeld de colloquia georganiseerd door Comenius, de vereniging van Midden- en Oost-Europese neerlandici, zijn wat dat betreft veelzeggend: ‘Lage landen, hoge heuvels’ (Belgrado 2011) of ‘In verscheidenheid verenigd - eenheid in verscheidenheid’ (Poznan 2013). Thematieken die dusdanig breed geformuleerd zijn dat iedereen zich welkom kan voelen. Contacten met elkaar onderhouden is dan ook belangrijker dan inhoudelijke, academische discussie.

Met dat laatste wil ik overigens absoluut niet beweren dat de extramurale neerlan-

[p. 67]

distiek op academisch niveau weinig voorstelt - er verschijnen, althans op mijn vakgebied, uitstekende artikelen en boeken geschreven door buitenlandse onderzoekers. Recentelijk verscheen van Barbara Kalla (Wrocław) een lijvige studie over huiselijkheid in moderne Nederlandstalige poëzie; Judit Gera en Agnes Sneller (Boedapest) schreven een literatuurgeschiedenis; eerder al verscheen een prachtige bloemlezing van naoorlogse poëzie (Kersvers), toegesneden op het literatuuronderwijs buiten de grenzen, samengesteld door Adrienn Dióssi (Boedapest), Jelica Novaković (Belgrado) en eerder genoemde Barbara Kalla. De bestudering van de Zuid-Afrikaanse letterkunde, cultuur en geschiedenis wordt nergens zo voortvarend ter hand genomen als in Polen onder leiding van Jerzy Koch. De lijst gaat door. Mijn punt is: wanneer een Sloveense neerlandistische linguïst met collega's wil discussiëren, haar onderzoek wil presenteren of kennis wil nemen van wat anderen op haar vakgebied doen, zal ze een congres voor linguïsten bezoeken. Een regionaal colloquium is interessant voor het uitwisselen van ervaringen over lespraktijk, didactiek, vergelijkbare situaties van vakgroepen in de universitaire politiek (op zichzelf een column waard), en om te weten te komen waar collega's zich mee bezig houden. Interessant is dat allemaal zeker. Maar wie bezig is met een onderzoek naar het woordje ‘mits’ als prepositie, zal merken dat hij absoluut de enige is.

Dit alles is misschien wat bevreemdend maar niet noodzakelijkerwijs een groot probleem - er vindt onderzoek plaats, extramurale neerlandici bezoeken intramurale congressen en publiceren in vakbladen, en verder is een beetje groepsgevoel altijd gebaseerd op een mythe, maar daardoor nog niet minder sterk en belangrijk. Maar dan de onderwijskant. Daar is, zoals hierboven al zachtjes doorschemerde, niet alles in de haak.

Ik kom terug op de vraag: waartoe leiden wij mensen op? Dat ‘waartoe’ is niet existentialistisch bedoeld, maar veel banaler: wat worden onze studenten (als ze later groot zijn)? Voor een Nederlands publiek is dit misschien het moment iets te zeggen over de populariteit van het Nederlands in het buitenland, zeker in Centraal- en Oost-Europa. Het dedain dat in Nederland heerst jegens de eigen taal (behalve als een Marokkaan het een keertje over ‘de meisje’ heeft) leidt vaak tot de misvatting dat de rest van de wereld ook geen interesse heeft. Afgelopen zomer zijn aan de Károli Gáspár-universiteit in Boedapest, mijn huidige werkplaats, 36 eerstejaars Nederlands begonnen. Daarbij moet vermeld worden dat Boedapest nog een afdeling Nederlands telt, waar een vergelijkbaar aantal gestart is. In mijn laatste jaar aan de Universiteit van Boekarest studeerden daar 51 eerstejaars. Het aantal studenten neerlandistiek in het Duitse taalgebied loopt in de honderden. Het mag een hopeloos vak zijn - bloeien doet het wel.

Wat komen die studenten allemaal doen? Hier begint de werkelijkheid ietwat af te wijken van het ideaalbeeld. In mijn mooiste dromen leiden wij mensen op tot experts op cultureel gebied, die, als waren zij de Ingeborg Beugel, Hans Jansen of Marjon van Royen van Hongarije, op televisie commentaar kunnen geven wanneer in Nederland weer eens een staatsgreep plaatsvindt. In werkelijkheid gaan zij na het afronden van

[p. 68]

hun bachelor (of al eerder) op een kantoor werken bij een van de vele (Nederlandse) multinationals die hier een vestiging hebben, om daar werk te doen dat makkelijk als ‘saai’ omschreven kan worden maar een salaris meebrengt dat rustig het viervoudige van een universitair docent is. Onwaarschijnlijk maar waar: Nederlands is hier een economische keuze, geen culturele.

Natuurlijk is er altijd een kleine minderheid met een culturele belangstelling - doorgaans willen zij literair vertaler worden of minstens een tijdje in Nederland studeren. En hoe graag ik mijn programma ook zou toespitsen op deze groep, de wetten van politiek en economie dicteren anders. Waardoor zich de situatie voordoet dat wij een tamelijk eclectisch en nauwelijks beargumenteerd curriculum aanbieden aan een groep studenten die in meerderheid alleen in het leren van de taal geïnteresseerd zijn, die ze niet voldoende leren omdat in het programma, anders dan bij een taalschool, maar beperkt aandacht voor taalverwerving kan zijn. Maar voor taalscholen krijg je geen studiebeurs en zo'n certificaat staat minder sjiek dan een universitair diploma. Met liefde ván en vóór die enkeling die echt een cultureel specialist wil worden, of desnoods taalkundige, gaan we door, en zeker niet met tegenzin. Maar ook die enkeling zal ondanks de liefde moeten constateren: het is een hopeloos vak.