Vooys. Jaargang 32

[p. 69]

Ranne Hovius
De eenzaamheid van de waanzin. Tweehonderd jaar psychiatrie in romans en verhalen.
Amsterdam (Uitgeverij Nieuwezijds) 2013
320 pagina's
19,95 euro
ISBN 9789057122194

Anne-Fleur van der Meer
Wankele geesten in literatuur en wetenschap

Afgelopen jaar verscheen bij Uitgeverij Nieuwezijds De eenzaamheid van de waanzin. Tweehonderd jaar psychiatrie in romans en verhalen. Daarin bespreekt journalist en psycholoog Ranne Hovius ontwikkelingen in de psychiatrie als wetenschappelijke discipline en de manier waarop deze ontwikkelingen in literaire werken gerepresenteerd zijn. Het boek vertrekt vanuit de gedachte dat in psychiatrie en literatuur niet zelden dezelfde vragen centraal staan: ‘Wat betekent het om psychisch in de war te zijn? Om in peilloze somberheid weg te zinken zonder dat daar enige aanleiding voor lijkt te bestaan? Om in de greep te raken van irrationele angsten of van een psychose?’ (13)

Schrijvers en psychiaters mogen zich dan vaak met dezelfde problematiek bezighouden, zij doen dat volgens Hovius niet met hetzelfde doel: ‘De psychiater hoopt orde aan te brengen in oorzaak en gevolg en langs die weg een manier te vinden om de ontspoorde geest weer in het gareel te krijgen (...).’ (13-14) Een schrijver is niet aan zulke stevige banden gelegd: ‘Hij kan met zijn personage doen wat hij wil en is vooral gericht op het beschrijven van de wankele geest van dat ene personage binnen de context van dat ene leven.’ (14) Evident is volgens Hovius dat de schrijver daarbij ambieert geloofwaardig te zijn en wil dat zijn personage ‘zich gedraagt, of misdraagt, conform de opvattingen van zijn tijd.’ (14) Het is daarom dat literatuur zo vaak naar wetenschappelijke denkbeelden verwijst, aldus Hovius. In haar boek laat zij zien op welke wijze dat gebeurt.

In acht thematisch opgezette en overwegend chronologisch geordende hoofdstukken identificeert Hovius hoe ‘grote koerswijzigingen in de psychiatrie’ (16) - het ontstaan van de psychiatrie als wetenschappelijke discipline, de moral treatment, de degeneratie leer, het hypnotisme, de psychoanalyse, de antipsychiatrie en de DSM

[p. 70]

psychiatrie - in romans en andere verhalen zijn verwerkt. Het laatste, negende, hoofdstuk besteedt de auteur aan een verslag van de wijze waarop de rol van de psychiater tegen de achtergrond van deze ontwikkelingen veranderde en hoe deze verandering in literaire werken zichtbaar wordt. De bedoeling van Hovius is niet geweest om in de 320 pagina's die het werk beslaat een gedetailleerd beeld van de geschiedenis van de psychiatrie te geven, of uitputtende analyses van romans aan te bieden; besprekingen van zowel de psychiatrische vertogen als de literaire werken zijn veelal resumerend van aard. Hierdoor kunnen veel mooie voorbeelden van wetenschappelijke theorieën en (canonieke en niet-canonieke) literaire werken genoemd worden. Hovius toont een grote belezenheid en citeert treffend.

Eén van Hovius' fraaie hoofdstukken betreft de bespreking van de zogenoemde moral treatment - ‘een term die een reeks initiatieven en ideeën aanduidt die in de achttiende eeuw [op verschillende plaatsen in Europa] ontstonden’ (48) onder meer als reactie op de mensonwaardige toestanden in de gasthuizen en hospitalen waar psychiatrische patiënten werden opgesloten. Vanuit het idee dat met een meer humane bejegening in een aangename en ordelijke omgeving de ‘krankzinnige geest’ (17) tot genezing kon komen, werd getracht het dagelijks leven van patiënten dragelijker te maken en hun stoornissen systematisch in kaart te brengen. (17) In literatuur is deze zienswijze veelvuldig gethematiseerd, zo toont Hovius onder verwijzing naar werken van onder andere Gérard de Nerval, Charles Dickens, Edgar Allan Poe en Johann Wolfgang von Goethe. Deze laatste deed dat bijvoorbeeld in Wilhelm Meisters Lehrjahre dat hij in de jaren rond de Franse Revolutie schreef; een eerste versie tussen 1770 en 1786, de definitieve versie tussen 1794 en 1769. ‘In de jaren die beide versies scheidden’, vertelt Hovius, ‘was de moral treatment voorzichtig aan een zegetocht begonnen en werden psychologische gevalsbeschrijvingen populair.’ (66) Hovius beschrijft dat Goethe zich sinds zijn studiejaren verdiept had in de medische wetenschap en de definitieve versie van Wilhelm Meisters Lehrjahre met deze inzichten had verrijkt. Zodoende zijn de personages in de latere versie van het werk voorzien van een wetenschappelijke verklaring voor hun eigenaardigheden, terwijl hun merkwaardige gedrag in eerdere versies een dergelijke achtergrond miste:

De tweede versie is vergeleken met de eerste versie een encyclopedie van de waanzin. Hypochondrie, melancholie, hysterie, zwakzinnigheid, manie - alles komt aan de orde; vaak in de vorm van aparte, in de roman opgenomen vertellingen die doen denken aan gevalsbeschrijvingen in de psychiatrie. [67]

Hovius laat vervolgens zien dat in Goethes werk een commentaar op de moral treatment kan worden herkend; de beloftevolle menslievende behandeling was niet voor elk personage een onverdeeld succes. Interessant is Hovius' suggestie dat de roman zodoende kan worden gelezen als voorspelling van de wijdverbreide ontgoocheling ten aanzien van het onverwachte uitblijven van genezing via deze vorm van behandelen die, zo beschrijft Hovius in hoofdstuk drie, in de tweede helft van de negentiende eeuw de

[p. 71]

voedingsbodem vormde van de ‘degeneratie leer’ - doortrokken van noodlot en ongeneselijkheid van psychiatrische aandoeningen.

Er kunnen ook kanttekeningen bij Hovius' werkwijze worden geplaatst. Zo is er door de samenvattende bespreking van de literaire werken nauwelijks aandacht voor strategieën van representatie waarmee auteurs de psychiatrische kennis hebben verwerkt. Ook zijn cruciale begrippen uit Hovius' vertoog niet uitgewerkt. ‘Waanzin’ bijvoorbeeld: wat verstaat Hovius daaronder? Het begrip geldt in haar werk als overkoepelende term voor een breed scala aan psychiatrische noties zoals ‘depressie’, ‘neurose’ en ‘schizofrenie’. Het wordt in dat verband afwisselend gebruikt met begrippen als ‘psychisch in de war zijn’, ‘psychische stoornis’, ‘ontsporingen van de geest’, ‘psychisch lijden’, ‘gek worden’, ‘krankzinnigheid’, of ‘idiotie’. Hoe verhouden deze begrippen zich tot elkaar en kan men iemand die ‘neurotisch’ of ‘depressief’ is zomaar onder de noemer ‘waanzinnig’ scharen?

Onuitgewerkt is ook Hovius' herhaaldelijk en met veel vuur verkondigde opvatting dat de literaire tekst (meer dan andere teksten) geschikt is om de betekenis van psychiatrische problematiek inzichtelijk te maken en zodoende medeleven voor patiënten te genereren. Omdat de wetenschap een generaliserend antwoord geeft op de vraag wat psychisch lijden betekent, zal deze ons niets leren over ‘hoe het voelt om elke dag opnieuw wakker te worden met een depressie, een psychose, een angst.’ (13) Dat kan literatuur wel, vindt Hovius. Het lezen van literaire werken zorgt voor begrip voor - en compassie met - onze, vaak eenzame, geesteszieke medemens. Hovius heeft bij het schrijven van haar boek geen academische pretenties gehad. Toch formuleert zij hier een aanname waarbij wetenschappelijke onderbouwing niet had misstaan. Vanwege Hovius' uitgesproken visie op de aard en functie van literatuur is het opmerkelijk dat zij haar verwantschap met vertogen - in bijvoorbeeld de medische humaniora - waarbinnen vergelijkbare opvattingen zijn geformuleerd, niet expliciteert. Evenmin refereert zij aan studies die haar overtuiging zouden kunnen nuanceren, terwijl het verband tussen het lezen van verhalen over psychiatrie en het tot stand brengen van gevoelens van begrip en medeleven, allerminst voor zich spreekt. In het artikel ‘Should psychiatrists read fiction’ (2003), dat handelt over de vele discussies rond dit onderwerp, laat historicus en psychiater Allan Beveridge dat bijvoorbeeld zien. De auteur noemt naast argumenten vóór de bewering dat het lezen van literatuur zorgt voor meer begrip en compassie, ook veel studies die deze aanname tegenspreken en bijvoorbeeld stellen dat ‘reading does not make us better, more-caring people. (...) It can expand an individual's intellectual horizons but it does not engender altruism or increased sensitivity to others.’ (Beveridge 2003: 386) Naar dergelijke nuanceringen verwijst Hovius in het geheel niet. Dat maakt het lastig te bepalen hoe men de aanname die zij met zo veel verve postuleert, op waarde moet schatten.

Inbedding en uitwerking ontbreken ook in relatie tot een andere centrale gedachte in Hovius' werk: de visie dat literatuur op een eigenzinnige manier reageert op wetenschappelijke kennis.

[p. 72]

Schrijvers ‘vertaalden’ het werk van psychiaters in samenhangende verhalen en zorgden daarmee voor het vlees op de botten van de theorie (...) schrijvers schuiven hun eigen opvattingen over wat er in mensen omgaat niet klakkeloos terzijde voor iedere passende theorie. (14)

En:

Schrijvers houden de vinger aan de pols en blijven keer op keer het verhaal van de wankele rede, de irrationele angsten en de depressies die de mensheid teisteren, herschrijven. (298)

Hovius raakt met dit uitgangspunt over literaire transformatie van wetenschappelijke kennis aan opvattingen binnen het onderzoeksveld van ‘Literatuur en Wetenschap’. Consensus geniet binnen dit domein de gedachte dat wanneer wetenschap in literaire teksten gerepresenteerd wordt, deze onherroepelijk onderhevig is aan transformatie. Het onderzoek concentreert zich op de vraag welke implicaties deze literaire transformatie van wetenschappelijke kennis heeft en hoe de verhouding tussen literaire tekst en context kan worden beschreven en begrepen. (Beer 1996, Peperkamp 2007, Kemperink en Vermeer 2008, Kemperink 2011) In het bijzonder is Hovius' visie verwant aan het werk van de Groningse letterkundige Mary Kemperink die in Gedeelde kennis (2011) nog over literaire ‘vertalingen’ van wetenschap schreef.

Auteurs maken gewild of ongewild een vertaalslag wanneer ze gestalte geven aan wat ze zien als een wetenschappelijke waarheid. Ze laten elementen weg, voegen andere toe en brengen een bepaalde kleuring aan. (...) In dit omzettingsproces kunnen zich opmerkelijke verschillen voordoen tussen de wetenschappelijke teksten en de literaire vertalingen daarvan (...). (13-17)

Uitgebreider en preciezer echter dan Hovius doet, staat Kemperink stil bij de aard en functies van deze transformatie. Dat wordt onmiddellijk duidelijk wanneer men de hoofdstukken vergelijkt die beide auteurs in hun boek over het zogenoemde ‘dierlijk magnetisme’ hebben opgenomen. (In Hovius' werk: ‘De wonderen van de hypnose’ (97-125), in het werk van Kemperink: ‘Het hypnotisme en de wonderen’ (167-200)). De hoofdstukken lijken niet alleen voor wat betreft de titel sterk op elkaar: beide auteurs schrijven over de ideeën en praktijken rond dit magnetisme zoals dat in Wenen bij de Duitse arts Franz Anton Mesmer (1734-1815) en zijn navolgers ontstond en zoals dat zich vanaf het einde van de achttiende eeuw in Amerika en Europa ontwikkelde. Beiden schrijven ook over de vraag hoe het magnetisme zich verhoudt tot het hypnotisme zoals dat in de tweede helft van de negentiende eeuw de wetenschap werd binnengehaald. Beiden spreken in dat verband over Trilby (1894) van de Engelse schrijver George du Maurier (1834-1896): een roman over een jong Parijs' schildersmodel, Trilby, dat gehypnotiseerd wordt door de Duitse Jood Svengali en als gevolg daarvan niet alleen haar zenuwhoofdpijnen verliest en een beroemde zangeres wordt, maar ook

[p. 73]

seksueel in Svengali's macht lijkt. (Hovius 119, Kemperink 169) Het verschil met Hovius is dat Kemperink uitvoerig in gaat op de wijze waarop wetenschappelijke kennis in Trilby getransformeerd wordt. Zo benoemt Kemperink invloeden van het genre waarbinnen Trilby kan worden geplaatst en onderzoekt zij de ideologische lading die in het werk aan kennis wordt verbonden. In Hovius' boek blijven dergelijke mechanismen - genreconventies, kennistransformatie, of ideologisering - veelal onbelicht. Daardoor komt de aangekondigde bestudering van de wijze waarop schrijvers het werk van psychiaters vertaalden niet echt uit de verf en blijft het de vraag of Hovius voldoende in het oog houdt of eigenschappen van de literaire verhalen die zij op het bord van de wetenschap schuift, niet ook aan andere - poëticale of genre-gerelateerde - kwesties kunnen worden verbonden.

Samenvattend is De eenzaamheid van de waanzin - niet in de laatste plaats vanwege de door Hovius goed gekozen voorbeelden uit een relatief omvangrijk en divers corpus internationale literatuur - een boeiende en prettig leesbare inleiding tot ontwikkelingen in de psychiatrie. Hovius' aanname dat literaire verhalen een rol hebben in disseminatie en duiding van psychiatrisch gedachtegoed, is bovendien een mooie aanvulling op bestaande wetenschapsfilosofische studies - bijvoorbeeld De depressie epidemie van Trudy Dehue (2008) - waarbinnen de functie van literatuur in de verspreiding van kennis en opvattingen over psychische problematiek maar weinig aandacht krijgt. Daarbij zijn de gekozen invalshoeken relevant, temeer omdat zij nauw verwant zijn aan actuele onderzoeksthema's in bijvoorbeeld het domein van ‘Literatuur en Wetenschap’ en de medische humaniora. Wat dit laatste betreft rijst wel de vraag waarom Hovius haar relatie met deze vertogen op geen enkele manier heeft onderkend; ook al heeft Hovius bij het schrijven van haar boek geen wetenschappelijke ambities gehad, zij formuleert wel degelijk theoretische claims. Deze bezitten zonder kritische reflectie weinig overtuigingskracht.

Literatuur

Beer, G., ‘Translation or transformation? The relations of literature and science’. In: Open Fields: Science in Cultural Encounter. Oxford: Clarendon Press, 1996, 173-195.

Beveridge, A., ‘Should psychiatrists read fiction?’. In: The British Journal of Psychiatry 182, (2003), 385-387.

Dehue, T., De depressie-epidemie. Over de plicht het lot in eigen hand te nemen. Amsterdam-Antwerpen: Uitgeverij Augustus, 2008.

Hovius, R., De eenzaamheid van de waanzin. Tweehonderd jaar psychiatrie in romans en verhalen. Amsterdam: Uitgeverij Nieuwezijds, 2013.

Kemperink, M., Gedeelde kennis. Literatuur en Wetenschap in Nederland van Darwin tot Einstein (1860-1920). Antwerpen-Apeldoorn: Garant, 2011.

Kemperink, M.G. en L. Vermeer, ‘Literatuur en wetenschap. Een dynamische en complexe relatie. Enkele theoretische en methodologische overwegingen’. In: Nederlandse letterkunde 13, (2008), p. 33-66.

Peperkamp, B., ‘Wetenschap in de moderne Nederlandse literatuur, van 1850 tot heden’. In: Leonardo voor het publiek. Een geschiedenis van de wetenschaps- en techniekcommunicaties. Amsterdam: VU University Press, 2007, 243-252.