Vooys. Jaargang 32

[p. 65]

Paul Claes
Zwarte Zon. Code van de hermetische poëzie
Nijmegen (Vantilt)
264 pagina's
17,50 euro
ISBN 97894690041105

Carl de Strycker
De superpuzzelaar

In Van Ostaijen tot heden werd Paul Claes door Geert Buelens ‘de Sherlock Holmes van de literatuurstudie’ genoemd, een geuzennaam die Claes al vele keren eer heeft aangedaan. Jarenlang had hij in het tijdschrift Ons Erfdeel een rubriek met de titel ‘De sleutel’ waarin hij (moeilijke) gedichten openmaakte, hij trachtte de Raadsels van Rilke (1995; Duitse versie Rilkes Rätsel in 2009) op te lossen en vond naar eigen zeggen La clef des Illuminations (2008). De sleutel vinden, het slot openbreken, het geheim ontraadselen, de code kraken - dat is Claes' doel als literatuurwetenschapper. En het kan niet worden ontkend: telkens brengt hij dat opnieuw erg overtuigend in de praktijk. Zijn grote belezenheid en kennis van verschillende talen en literaturen stellen hem in staat om veel te zien in de moeilijke teksten die hij onder ogen krijgt - veel meer dan de gemiddelde lezer, veel meer ook dan de gemiddelde specialist. Om goed te kunnen lezen moet je veel gelezen hebben, zo luidt het adagium van deze meester-literatuuruitlegger. Dat blijkt opnieuw uit zijn nieuwste essayboek Zwarte Zon. Code van de hermetische poëzie. Dat doet zich voor als een handleiding moeilijke poëzie begrijpen, maar laat zich ook en vooral) lezen als de poëtica van de literatuurwetenschapper Claes.

‘Het uitgangspunt van deze studie is dat hermetisme een code is die in principe ontcijferd kan worden.’ (35) Dat is duidelijk. En verfrissend. Hier is nu eens geen auteur aan het woord die heel bescheiden komt vertellen dat hij op een klein onderdeeltje onze visie lichtjes wil bijstellen. Claes pretendeert dat hij een leesmethode zal presenteren die het moeilijkste gedicht helder maakt. Dat betekent dus dat hij het hele probleem van de (moderne) poëzie hier, in iets meer dan 250 bladzijden, meent te kunnen oplossen. Claes gelooft dat elke tekst, hoe cryptisch ook, geschreven is met de bedoeling begrepen te worden. Dat elke tekst dus betekenis bezit en dat die naar boven ge-

[p. 66]

haald kan/moet worden. En dat kan volgens hem door middel van ‘nuchtere technische analyse’. (36) Je zou je daarbij kunnen afvragen hoe het komt dat dit dan nog niet eerder gebeurd is. Dat moet, zo is de analyse, wel het gevolg zijn van een soort verloedering van de literaire opvoeding. Claes verzet zich in scherpe bewoordingen tegen wat je de doorgeslagen eigengereidheid van de lezer zou kunnen noemen: ‘De Rousseau-achtige opvattingen die tegenwoordig in het literatuuronderwijs en in het cultuurbeleid opgeld doen (...) Iedereen zou in staat zijn zonder voorkennis cultuurproducten te consumeren. Elke vorm van initiatie wordt als doctrinair, elitair en contra-emancipatorisch afgewezen.’ (37)

Dit lijkt cultuurkritiek van een reactionair, maar het is de oprechte bekommernis om de ‘leesbaarheid’ van ons literair (en bij uitbreiding: cultureel) erfgoed. Wie, zoals de doorsnee student - ik mocht het onlangs nog meemaken tijdens een gastcollege - zelfs geen al te ondoorzichtige allusie op het Passieverhaal in een hedendaags gedicht herkent, heeft zowel een oriëntatie- als interpretatieprobleem. Claes waarschuwt dus voor een soort culturele ongeletterdheid die, volgens zijn observatie, vaak met de beste bedoelingen en onder het mom van sociale idealen geïnstalleerd raakt. Wat hij, van huis uit classicus, voorstaat is een opvoeding in de poëzie en retoriek; het oude ideaal van de klassieke humaniora met andere woorden, waar tijdens de laatste twee jaren (in het rooms-katholieke gymnasium niet voor niets ‘poësis’ en ‘retorica’ genoemd) traditioneel aan de hand van klassieke canonieke teksten precies de kennis van topoi, tropen en figuren werd bijgebracht. Die literaire basiscompetentie ontbreekt volgens Claes kennelijk, want wat volgt in het hoofdstuk ‘Hermetische figuren’ is een inleidende cursus stijlleer; een praktisch mini-lexicon van literaire termen waarin alle niveaus waarop betekenis kan worden gegenereerd, worden uitgelegd en met voorbeelden geïllustreerd. Aan bod komen onder andere klankfiguren, problematische syntaxis, allerlei tropen, de perifrase, de allegorie, de allusie en de verwijzing en, ten slotte, de samenhang tussen teksten (een procedé waaraan Claes voor het werk van Catullus een internationaal gerespecteerde studie wijdde). Goed kunnen lezen (interpreteren), bestaat dus in het herkennen van intertekstuele referenties, een gedegen kennis van literaire genres, vormen en conventies, en veel opzoeken in plaats van zelf een uitleg te willen verzinnen. De tweede helft van het boek, dat twaalf lezingen van gedichten van notoir moeilijke schrijvers bevat, illustreert die literatuuropvatting op voorbeeldige wijze.

Dat komt heel overtuigend over, maar het is natuurlijk een retorische strategie. De lezerspoëtica zoals die hierboven geschetst wordt, is duidelijk de uiting van een traditioneel ideaal, gecombineerd met het klassieke - en daar heeft Claes gelijk: ook bij specialisten veel te weinig gebruikte begrippenarsenaal - en, misschien is dat wel de crux, een zeer beredeneerd samengesteld, typisch ‘modernistisch’ corpus. Claes bespreekt gedichten van Horatius, Góngora, Van Swaaneburg, Nerval, Mallarmé, Rimbaud, Rilke, Van de Woestijne, Stevens, Breton, Cummings en Claus. Elk van zijn interpretaties is op zichzelf ook zeer overtuigend - zoals bij elke grote poëzie-exegeet de eigen leeswijze uitstekend werkt (ik denk bijvoorbeeld aan Michael Riffaterres'

[p. 67]

analyses in Semiotics of Poetry of de lecturen van Harold Bloom in zijn talloze prachtige publicaties over poëzie), maar daarom nog niet per se herhaalbaar, laat staan universeel. Een vraag bij Claes is bijvoorbeeld hoe het met de postmoderne en hedendaagse poëzie zit (waarvan hij geen al te hoge pet op heeft). Werkt de analyse daarvan op een vergelijkbare manier? Loop je met je traditionele tools niet tegen muren aan in de poëzie van iemand als Peter Holvoet-Hanssen bijvoorbeeld? Of is dat geen goede poëzie? Claes laat na om dat duidelijk te maken.

Een tweede punt van kritiek geldt Claes' rotsvaste geloof in het ontdekken van de ‘juiste’ betekenis. Illustratief daarvoor is de oefening in perifrasen die hij zijn lezers presenteert op pagina 93-95. Daar geeft hij veertig voorbeelden van deze stijlfiguur die de lezer moet ‘oplossen’, als waren het opgaven in een kruiswoordpuzzel. Voorbeeld: ‘de god die zich in mij verborgen houdt’ (Faverey). Dat zou in dit geval ‘de dood’ zijn. Niet alleen is het voor wie dit spelletje speelt vrij frustrerend om de context van het gedicht niet te hebben (die toch minstens mede bepalend is voor de betekenis? Zo los kan deze regel voor mij zonder meer ook ‘de liefde’, of, als het een kwade god is, en dat weet je niet op basis van alleen dit vers, bijvoorbeeld ook ‘jaloezie’ zijn), het tekent ook een bepaalde, beperkende visie op interpretatie. Claes gaat het om het ‘vinden’ van een versleutelde, maar duidelijk aanwezige en dus te reconstrueren betekenis. Iemand anders zou kunnen beweren dat het bij het lezen gaat om het ‘toekennen’ (creëren in plaats van reconstrueren) van betekenis, wat een veel actiever en creatiever proces is. Uiteraard perkt de tekst de vrijheid van de lezer in, maar Claes gaat daarin blijkbaar zo ver dat het uiteindelijk de intentie van de auteur is die de interpretatie bepaalt. Binnen die opvatting kadert hij ook zijn expliciete oproep om poëzie te lezen volgens de codes van haar eigen tijd. Zo noemt Claes een deconstructivistische aanpak van Rimbaud ‘anachronistisch’, en is zijn lezing van Góngora eerder een duiding van historische verwijzingen dan een interpretatie. Daarmee sluit hij uit dat andere leeskaders nieuwe interpretaties kunnen opleveren. Dat zijn ideeën die toch bijna geen enkele literatuurbeschouwer nog huldigt. Ze bieden daarentegen wel de uitleg voor Claes' geloof in de ‘definitieve verklaring’, waardoor poëzie lezen eigenlijk tot een intellectuele vorm van puzzelen wordt gereduceerd - een metafoor die hij overigens zelf gebruikt: ‘Wie niet van puzzelen houdt, ontzegt zich veel poëtisch plezier.’ (16)

Met dat laatste is misschien helemaal niets mis, maar het zorgt er wel voor dat Claes' onderneming, die ondubbelzinnig didactische pretenties heeft, uitloopt op een paradox. Hij wil aantonen dat zogenaamd hermetische poëzie helemaal niet onbegrijpelijk is, maar met behulp van een aantal tips en tricks en veel oefenen gelezen kan worden. Tegelijk verwerpt hij elke zogezegd ‘foute’ interpretatie en gelooft hij niet in de vrijheid van de lezer, waardoor hij precies bewijst hoe lastig het lezen van gedichten is. Dit wordt nog eens benadrukt door de briljante lezingen die hij presenteert. Dat zou wel eens kunnen overkomen als: je moet haast net zo erudiet zijn als Paul Claes om van literatuur te kunnen genieten. Wat dus een zeer nobele poging is om mensen dichter bij poëzie te brengen, verwordt tot een illustratie van het feit dat lyriek blijkbaar toch ‘een tijdverdrijf voor enkele fijne luiden’ is; poëzie lijkt iets voor de literaire puzzelaar, en

[p. 68]

voornamelijk voor de superpuzzelaar. In dat licht zijn de slotzinnen van Zwarte zon tekenend: ‘het gewijde woord van de dichter-ziener boezemt de leek ontzag in. De ingewikkelde taal van de geleerde dichter stelt zelfs de filoloog voor raadsels. Het raaskallende idioom van de moderne dichter brengt de criticus in verwarring. Alleen de scherpzinnige lezer laat zich niet verblinden door het drievoudige duister van hun zwarte zon.’ (248) De eerste drie typen lezers die hier genoemd worden, dat zijn wij. De vierde is zonder twijfel een zelfportret van Paul Claes.