Vooys. Jaargang 32

[p. 74]

Christian Gutleben en Marie-Luise Kohlke (red.)
Neo Victorian Gothic. Horror, Violence and Degeneration in the Re-Imagined Nineteenth Century
Amsterdam (Rodopi) 2012
340 pagina's
74 euro
ISBN 9789042036253

Dennis Kersten
Gothic: het ‘neo’ in neo-Victorianisme?

In oktober 2013 won Eleanor Catton de Booker Prize met The Luminaries, een dikke pil die voor verschillende recensenten associaties opriep met de Victoriaanse roman. De Britse Guardian sprak bijvoorbeeld van een ‘innovative Victorian thriller’, in de VS vonden sommigen het boek ‘verbosely Victorian’ (The New York Times), terwijl men er in Nederland ‘een moderne echo van de Victoriaanse roman’ in herkende (NRC). Op Amazon wordt The Luminaries aangeprezen als een neo-Victoriaans moordmysterie, een term die aanduidt dat het niet zomaar als een imitatie van de negentiende-eeuwse roman gezien kan worden. Het is inderdaad eerder een ‘moderne echo’ daarvan.

Christian Gutleben en Marie-Luise Kohlke redigeerden een bundel over het soort literatuur waartoe ook Cattons roman gerekend kan worden. Hun Neo-Victorian Gothic. Horror, Violence and Degeneration in the Re-Imagined Nineteenth Century is het derde deel van een opvallend productieve ‘Neo-Victorian Series’ waarvoor Gutleben en Kohlke de hoofdredactie verzorgen (de eerdere delen, Neo-Victorian Tropes of Trauma en Neo-Victorian Families, verschenen respectievelijk in 2010 en 2011). Het nieuwste boek bevat elf essays die eenieder focussen op een ander aspect van het hoofdthema: het neo-Victoriaanse en/als gothic. Na een inleidend hoofdstuk van Gutleben en Kohkle zelf schrijft Andrew Smith over hoe ‘the Gothic’ functioneert in fictionele reconstructies van de negentiende-eeuwse Europese geschiedenis, beargumenteert Patricia Pulham dat neo-Victoriaanse biofictie over Henry James leunt op het herscheppen van het ‘Gothicism’ in James' eigen werk, en duiken zowel Max Duperray als Sarah E. Maier in de mythologisering van de beroemdste representant van de ‘urban Gothic era’, Jack the Ripper. Terugkerende begrippen zijn: ‘otherness’, anachronisme, (genre-)hybriditeit en herschrijving.

[p. 75]

In hun eerste hoofdstuk brengen de twee redacteuren de stand van zaken in het alsmaar uitdijende onderzoek naar het neo-Victorianisme in de kunsten in kaart. Ze beschouwen het neo-Victorianisme als een voorbeeld van het postmoderne hybridiseren van de tradities, genres en kunstwerken van de Britse negentiende-eeuw; het recyclet Victoriaanse cultuur vanuit een hedendaags esthetisch en ideologisch perspectief en is speciaal geïnteresseerd in het doorbreken van normen en het vieren van ‘otherness’. (322) Gutleben en Kohlke stellen vast dat het neo-Victorianisme in dat opzicht typisch ‘gothic’ is: ‘resurrecting the ghost(s) of the past, searching out its dark secrets and shameful mysteries, insisting obsessively on the lurid details of Victorian life, reliving the period's nightmares and traumas’. (4) Dat het neo-Victorianisme en gothic onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn, wordt volgens hen onderschat: andere studies zien gothic films en romans wel als belangrijke onderzoeksobjecten, maar bestuderen deze niet als zodanig - laat staan dat ‘the centricity of the Gothic in Neo-Victorianism’ door veel collega-wetenschappers erkend wordt. (5)

Alle later te behandelen thema's komen in de inleiding aan bod: kindpersonages in neo-Victoriaanse fictie, technologie en steampunk, ‘Eco Gothic’, ‘Urban Gothic’, het postkoloniale, gothic en het postmodernisme, seksualiteit. Gutleben en Kohlke zijn op hun best wanneer ze de relatie beschrijven tussen het neo-Victorianisme in het algemeen en de negentiende-eeuwse kunst en cultuur die het zich toe-eigent. De Victorianen worden in het heden typisch neergezet als de Ander: het 21^e eeuwse publiek construeert een bevrijd en geëmancipeerd zelfbeeld door de Victorianen als precies het tegenovergestelde te portretteren. Gutleben en Kohlke ontkennen niet dat veel van de aan neo-Victoriaanse literatuur toegeschreven kenmerken ook bij de Victorianen zelf terug te vinden zijn. De bundel moet aantonen dat gothic de gemene deler is: het ‘neo’ van neo-Victorianisme begint in principe in ‘the Gothic’ van de late-negentiende eeuw. Net als Victoriaanse gothic kijkt postmoderne neo-Victoriaanse fictie kritisch naar de grote Victoriaanse verhalen van beschaving en vooruitgang. (7)

Gutleben en Kohlke lijken erg gehecht aan het idee dat neo-Victorianisme op een gothicmanier normdoorbrekend is. Het verkent taboe-onderwerpen en trauma's, zet vraagtekens bij de marginalisering van minderheden en stelt ‘otherness’ centraal. Ze zien voor het fenomeen een rol weggelegd in het bijsturen van de contemporaine vercommercialisering van gothic, dat in zijn hedendaagse geglobaliseerde mainstream-versie, ‘candy gothic’ genaamd, vooral bevestigend werkt. Voor Gutleben en Kohlke is neo-Victorianisme per definitie normdoorbrekend, zelfs als het reconstrueren van Victoriaanse cultuur ook duidelijk een commerciële basis heeft. Zij komen daar steeds op terug:

However excessive, however outrageous or mercantile, neo-Victorian Gothic interest remains its ethical determination to question norms, to value otherness, to nuance identity politics, to interrogate limits and boundaries, and to deconstruct Ma-nichean distinctions - between good and evil, right and wrong, orthodoxy and heterodoxy, light and darkness, life and death and, perhaps most importantly, past and present. (42-43)

[p. 76]

Met deze volzin lijken de redacteuren vooral hun eigen ongemak met de al te commerciële kanten van wat ondertussen best de ‘neo-Victorian industry’ mag heten te willen bezweren. Maar is de commodificatie van Victoriaanse cultuur, al dan niet in relatie tot ‘the Gothic’, ook niet veelzeggend voor onze omgang met dat verleden?

Andrew Smith, auteur van het eerste essay na Gutleben en Kohlkes inleiding, heeft een genuanceerde kijk op een van de centrale vragen in het neo-Victoriaanse onderzoek: ‘[do] these texts represent a conservative nostalgia or a radical engagement with how we perceive the Victorians?’ (51) Met zijn analyse van twee romans van Elizabeth Kostova toont Smith aan dat het niet heel zinvol is om met alle macht te willen bewijzen dat neo-Victoriaanse literatuur toch vooral een ‘radical engagement’ in plaats van nostalgie is. Het (gothic) sleutelwoord bij Kostova is volgens hem juist ‘ambivalentie’. Kostova's The Historian (2005), een roman die zich niet eens in de Victoriaanse tijd afspeelt, laat zien dat het (negentiende-eeuwse) verleden onze eigen post-ideologische tijd verlamt, maar deze paradoxaal genoeg ook nieuwe energie geeft. (71) Smith's essay eindigt met een waarschuwing voor te enge definities van ‘neo-Victorianisme’, een concept dat volgens de auteur nog niet uitontwikkeld is. Het siert Gutleben en Kohlke dat ze bijdragen hebben opgenomen die gedeeltelijk tegen hun eigen eerste hoofdstuk ingaan.

In de inleiding staat het genre van de roman zo centraal dat al snel het vermoeden bevestigd wordt dat neo-Victorianisme voor de hoofdredacteuren vooral een literair fenomeen is. Zij hebben bovendien met name aandacht voor de meer high brow, Booker-waardige versie van het genre. A.S. Byatt, Michel Faber, Peter Carey, Sarah Waters: de usual suspects komen allemaal netjes voorbij. Het is een lijstje namen van romanciers waaraan in de toekomst mogelijk Eleanor Catton zal worden toegevoegd. Niet alle hedendaagse fictie die onze relatie met de Victoriaanse periode onderzoekt of thematiseert mag misschien ‘neo’ heten, maar waar ligt precies de grens? Wanneer wordt een roman die Victoriaanse associaties oproept precies ‘neo’? Won Catton met The Luminaries de Booker Prize omdat die roman neo-Victoriaans kritisch is, of wordt zo'n titel sneller tot de neo-Victoriaanse canon gerekend als gevolg van zijn Booker-waardigheid? Gutleben en Kohlke zijn er uiteindelijk niet heel duidelijk over, mogelijk als gevolg van hun focus op het normdoorbrekende aspect van neo-Victorianisme. Het is jammer dat Neo-Victorian Gothic niet verder ingaat op hedendaagse populaire cultuur - of nog beter, op populair neo-Victorianisme als zijnde populair.

Gelukkig sturen de essays in de bundel de eenzijdige redactionele blik enigszins bij. Er is relatief weinig aandacht voor neo-Victoriaanse visuele cultuur in het boek, terwijl de titel een bredere kijk op neo-Victorianisme belooft dan slechts een literaire. Toch geven Gutleben en Kohlke de ruimte aan bijdragen die niet primair over literatuur gaan, maar bijvoorbeeld over strips (Sebastian Domsch' essay over The League of Extraordinary Gentlemen), multimediale installaties (Jeanne Ellis' artikel over Dis-Location/ Re-Location van de Zuid-Afrikaanse kunstenares Leora Farber) en steampunk games (Van Leavensworths stuk over Slouching Towards Bedlam). Desondanks is het opvallend dat ook in deze drie casussen de literatuur een belangrijk referentiekader blijft: The

[p. 77]

League of Extraordinary Gentlemen verstript personages uit laat-Victoriaanse en vroegtwintigste-eeuwse fictie, Farbers rondreizende tentoonstelling gaat voor een belangrijk deel terug op Virginia Woolfs A Room of One's Own en Slouching Towards Bedlam blijft als ‘electronic literature’ redelijk dichtbij narratieve fictie. In geen van deze bijdragen wordt de interactie tussen literatuur en andere kunstvormen of media diepgaand getheoretiseerd; de bundel als geheel bevat ook meer close reading dan bijvoorbeeld mediatheoretische verkenningen. En dat is jammer, want een dergelijke aanpak lijkt in een aantal gevallen (in ieder geval in de bovengenoemde) zeer relevant.

Het zijn misschien ideeën voor toekomstige delen in Gutleben en Kohlkes Neo-Victorian Series: hoe verhouden literaire, populaire en visuele cultuur zich tot elkaar binnen het neo-Victorianisme, en hoe pakt de interactie tussen verschillende kunstvormen en media precies uit? Waarom neemt literatuur zo'n dominante positie in? En welke kunstwerken of cultuurproducten komen in beeld wanneer minder stellig wordt vastgehouden aan het idee dat neo-Victorianisme normdoorbrekend moet zijn? Neo-Victorian Gothic is een toegankelijk geschreven, gevarieerd boek over een onderwerp waar de rek nog niet uit lijkt. Het neo-Victorianisme behoort nog lang niet tot het verleden, getuige de Booker Prize van Eleanor Catton. En met het soort vervolgvragen dat deze bundel oproept, heeft het ook als onderzoeksveld overduidelijk toekomst.