Vooys. Jaargang 32

[p. 46]

Verstand van zaken
Arie Storm
‘Ik kan me niet echt identificeren met de personages in Ulysses’
Is literaire kritiek een zaak voor professionals of voor amateurs?

In de rubriek ‘Verstand van zaken’ reflecteren deskundigen in een essayistische vorm op de stand van zaken in de hedendaagse literatuur, het boekenvak of de wetenschap. Trends worden geduid, catastrofes voorzien en normen bevraagd. Arie Storm, schrijver en literatuurcriticus, vangt dit jaar aan met een beschouwing over de relevantie van de literatuurcriticus in de eenentwintigste eeuw, nu nieuwe platformen als het internet ruimte bieden aan Jan en alleman om hun meningen te verkondigen.

De dood van de criticus is al vaak verkondigd, onder andere door Rónán McDonald in zijn boek The Death of the Critic (2007) over de literaire kritiek van vroeger, nu en de toekomst. Tegelijkertijd constateert McDonald dat juist iederéén een literair criticus is geworden. De ‘recensenten’ komen bij elkaar in leesclubs of op fora van internetblogs, ze uiten zich op Amazon of zijn boekhandelaren die op televisie - ook weer in zo'n gezellige groepsdiscussieachtige setting - hun niet geheel belangeloze mening ventileren. McDonald neemt zich voor in zijn boek genuanceerd tegen dit fenomeen aan te kijken, maar geleidelijk aan sluipt er bij hem toch enig chagrijn in. En dat snap ik wel.

Er wordt op internet slecht geschreven én goed geschreven. Natuurlijk ontbreekt er vaak een deugdelijke redactionele controle, maar daar staat tegenover - zo is de vaak uitgedragen gedachte - dat er minder sprake is van vriendjespolitiek. Er bestaat niet de noodzaak je te profileren ‘binnen het literaire wereldje’ - recensent en schrijver ontmoeten elkaar niet of nauwelijks. Soms wordt er heftig gediscussieerd, maar dit gaat over literatuur en we zijn allemaal nette mensen, dus meestal loopt het wel los. Ook in de leesclubjes is de sfeer goed. Er wordt ontspannen gediscussieerd, iedereen heeft er lol in. Iedereen dóét het ook voor de lol, je krijgt er niet voor betaald; hooguit betaal je zelf als deelnemer van een leesclub wat inschrijfgeld. Die boekhandelaren op tv hebben weliswaar wél duidelijke zakelijke belangen, de dag erna staan ze de boeken te verkopen die ze de avond ervoor hebben besproken, maar daar gaat het ze niet om: ze doen het uit liefde voor het boek. De criticus als leraar, objectieve rechter en deskundige - de criticus als zeikerd, kortom - bestaat nauwelijks meer. Daarvoor in de plaats is een criticus gekomen die het moet hebben van persoonlijke reacties, subjectief enthousiasme en positieve gezelligheid. Voorop staat dat mensen lezen, nietwaar? Het maakt eigenlijk niet uit wát ze lezen.

‘Vroeger, toen had de recensent nog gezag!’ luidde de kop boven een enigszins ver-

[p. 47]

Illustratie: Vince Trommel

warrend stuk van Wilma de Rek in de Volkskrant van 31 augustus 2013. Het was verwarrend, want wat werd er nu precies in betoogd? De rol van de ‘ouderwetse’ literaire criticus stond in het stuk - een chaotische mengvorm van interviews, aanbevelingen en opinie - ter discussie. De Rek liet met zichtbaar genoegen mensen uit het uitgeefvak aan het woord die wezen op de afnemende invloed van de papieren krant en het toenemende belang van de televisie, de sociale media en de boekhandel. Er werd gewezen op de steeds populairdere, democratische besluitvorming over de kwaliteit van een boek. Ieders mening is evenveel waard. In de huidige tijdgeest, zo is de gedachte, wordt er aan gezag per definitie getwijfeld. Ook De Rek verwijst naar Amazon: ‘Het is voor een beroepsrecensent niet gemakkelijk uit te leggen hoeveel zijn op grauw krantenpapier afgedrukte mening meer waard is dan de mening van de gewone lezer die op zaterdagmiddag voor amazon.com een stukje in elkaar draait.’ Krantenpapier is grauw, dat is een duidelijke boodschap.

Om het negatieve beeld dat ze inmiddels aan het schetsen is compleet te maken, wijst De Rek erop dat beroepscriticus Jeroen Vullings van Vrij Nederland inconsequent is en Arie Storm (ik dus!) van Het Parool vooringenomen. (Het kan voor De Rek bij het uiten van deze beschuldigingen een rol hebben gespeeld dat Vullings en ik ons kritisch hebben uitgelaten over de literaire kwaliteit van de succesroman van De Reks partner Bert Wagendorp - maar dit terzijde.) Ook in de grauwe papieren krant zélf wordt de literaire recensent die het voor zijn beroep doet dus afgeserveerd! Het zijn oplichters!

In een column in The Guardian van 20 juli 2013 vertelt Nicholas Lezard op geestige wijze hoe hij tijdens een spelletje backgammon door zijn tegenstander (‘who had learned that I was a book reviewer’) de vraag krijgt voorgelegd waarom Lezards mening als het over een boek gaat eigenlijk meer waard is dan die van hem. Lezard vindt het een onbeschofte opmerking - zoiets krijg je niet voor de voeten geworpen als je een

[p. 48]

timmerman, een arts, of een hedgefundmanager bent - maar de man meteen van repliek dienen lukt hem toch ook niet. In de column (en tijdens slapeloze nachten) denkt hij na over het verschil tussen de amateurrecensent en de professional: ‘what is the point of me?’ Ook Lezard duikt in de treurige wereld van de Amazon-recensies (‘I did not find myself empathising strongly with any of the characters,’ citeert hij er uit een over Ulysses), noemt dit een ‘cheap shot’ van zichzelf, omdat die recensies wel heel erg gemakkelijk belachelijk te maken zijn, en legt vervolgens snel uit wat volgens hem het belang is van een professionele literaire recensent.

Het gaat volgens Lezard om drie of vier punten. De professionele literaire recensent is slimmer en meer belezen dan de gewone lezer en geeft op grond daarvan zijn of haar mening over een boek. Hij of zij doet dat per definitie in hetzelfde medium als het boek zelf, namelijk in taal (de lezer kan zo direct beoordelen of de recensent het medium machtig is, dat geldt bijvoorbeeld niet voor een muziekrecensent); zijn professionaliteit zorgt ervoor dat zijn of haar stuk goed geschreven is. En, wat Lezard het belangrijkst vindt: de professionele recensent kan het het experimentele en het onverwachte op waarde schatten. De professionele recensent voert een doorlopende oorlog tegen het cliché.

‘De criticus als zeikerd bestaat nauwelijks meer.’

Dat laatste is een argument dat Rónán McDonald ook gebruikt ten faveure van de professionele recensent: internet- en amateurrecensenten zijn, net als boekhandelaren, tuk op hetzelfde; als iets zijn succes heeft bewezen, dan wil je daar meer van. Terwijl literatuur juist draait, of zou moeten draaien, om constante vernieuwing. Lezard sluit af met de opmerking (en dat is zijn vierde en laatste punt) dat hij voor zijn mening wordt betaald, en dat is evenmin onbelangrijk. Dat garandeert een zekere mate van kwaliteit.

Op YouTube is een interessant filmpje te zien (uit 2008 al, maar nog steeds actueel) waarop schrijver en criticus Daniel Mendelsohn en criticus en literatuurdocent James Wood met elkaar in gesprek zijn over recenseren en internet. Mendelsohn legt uit dat internet niet meer doet dan tekst verspreiden, dat het een medium is, dat iedereen daar alles over alles kan zeggen wat hij of zij wil en dat iedereen dat ook doet. Je hoeft geen verantwoording af te leggen en dat doe je dan ook niet; iedereen zegt wat hij of zij denkt. Maar, zo waarschuwt Mendelsohn, er is ook nog zoiets als expertise. Mendelsohn stelt dat hij in plaats van een blog over literaire kritiek ook wel een blog kan beginnen over hersenchirurgie. Hij weet niets van dat onderwerp af, benadrukt hij, maar hij kán het doen. En, zo gaat hij in het filmpje grinnikend verder, als iemand dan een operatie uitvoert aan de hand van de aanbevelingen op zijn blog, dan overlijdt de patiënt.

Mendelsohn licht toe dat deskundige literaire recensenten niet zomaar een mening geven; ze leggen aan de lezer uit hoe je werkelijke aandacht geeft aan een boek. Dat doe je niet door op te merken dat je je zo goed voelde door het lezen van een boek of dat je er zoveel in herkende. Nee, je gaat in op het specifiek literaire van een roman,

[p. 49]

een verhaal of een gedicht. Je laat zien wat deze tekst die je bespreekt literair maakt - of juist niet. En je laat zien dat om dat uit te kunnen leggen zorg en inspanning vereisen zijn. Je demonstreert dat lezen op zichzelf al zorg en inspanning vereisen.

Mendelsohn en vooral ook Wood - een van de boeken van de laatste heet niet voor niets How Fiction Works (2008) - zijn critici die geïnteresseerd zijn in de techniek van een roman. Of in wat Liam McIlvanney en Ray Ryan in hun boek The Good of the Novel (2011) ‘the novelness of novels’ noemen. Zij vragen zich af; ‘What do these novels achieve that couldn't be achieved in any other genre?’

De kern van de aandacht voor die techniek spitst zich in de verschillende stukken in The Good of the Novel toe op het literaire personage en de vraag wat dat nu eigenlijk is. En daar komen de werkelijk belangrijke zaken aan de orde. Er gebeurt heel veel in een goede literaire roman, maar telkens culmineert dat wat er gebeurt in dezelfde kwestie. Een kwestie die Wood in zijn inleiding bij Hoe fictie werkt ook noemt. Hij stelt dat hij het over allerlei aspecten van de literaire roman heeft - het gebruik van de vrije indirecte rede, point of view, details - maar dat hij het vooral ook over personages heeft, ‘en wanneer ik het over personages heb, heb ik het in werkelijkheid over wat écht is, want dat ligt ten grondslag aan al mijn onderzoekingen’.

Die echtheid waar Wood het over heeft, moet niet worden begrepen in de zin dat je literaire personages ook werkelijk in het dagelijkse leven kunt ontmoeten en aanraken, of dat literaire personages op een eenduidige manier gebaseerd zijn op personen uit de werkelijkheid. In die valkuil stappen veel amateurrecensenten. En dan krijg je al spoedig merkwaardige discussies over onbelangrijke vragen, zoals of literaire personages wel aardig zijn, zich genoeg ontwikkelen en iets van hun misstappen leren. ‘One of the most common ways of overlooking the “literariness” of a play or a novel is to treat its characters as though they were actual people’, constateert Terry Eagleton in How to Read Literature (2013).

Personages in een roman zijn geen echte mensen. Toch weet de schrijver met die nepfiguren iets echts te creëren. Daar is dus iets ingewikkelds aan de hand. En daar zullen professionele literaire recensenten altijd bij stilstaan. Niets is vanzelfsprekend in de literatuur, veel heeft te maken met techniek, en dan is er plotseling het wonder dat de hele zaak van de grond komt. Om daar met verstand van zaken over te kunnen schrijven, moet je er je vak van hebben gemaakt. Er is nog wel degelijk behoefte aan de criticus die het lezen van boeken en het erover schrijven als een vak beschouwt. Al is het maar omdat de literaire criticus de aangewezen persoon is om uit te leggen wat echt is en wat niet; kortom, die uit kan leggen wat nu eigenlijk een roman is. Wat een roman is, wat die écht is, zouden we anders wel eens kunnen vergeten.