Vooys. Jaargang 31

[p. 116]

Frits van Oostrom
Wereld in woorden. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1300-1400
Amsterdam (Bert Bakker) 2013
65 euro (gebonden), 45 euro (paperback)
651 pagina's
ISBN 9789035139398

Bart Besamusca
De expansie van de Middelnederlandse literatuur in de veertiende eeuw

Sinds de publicatie van Stemmen op schrift van Frits van Oostrom in 2006 en Het gevleugelde woord van Herman Pleij in 2007 beschikte de neerlandistiek over bijdetijdse beschrijvingen van de Nederlandse literatuur vanaf het begin tot 1300 en van 1400 tot 1560. De lacune die ontstond, is zes jaar later gedicht: in Wereld in woorden wordt de literatuur van de veertiende eeuw voor het voetlicht gebracht. De periode komt op ongeëvenaarde wijze tot leven, dankzij Van Oostroms selectievermogen, enthousiasme, vaardige pen en de vele goed gekozen en fraaie illustraties.

De veertiende eeuw was een tijd waarin de Middelnederlandse literatuur in de context van de steden tot bloei kwam, zowel kwantitatief als kwalitatief. Na een afgewogen schets van de achtergronden van deze ontwikkeling (‘Profiel van een eeuw’) presenteert Van Oostrom de bulk van het literaire materiaal in een drieslag: wereldlijke non-fictie (‘De wereld’), religieuze literatuur (‘Het heil’) en fictionele werken (‘De verbeelding’). Tegen deze indeling vanuit modern perspectief valt eenvoudig bezwaar aan te tekenen, want de overgrote meerderheid van de teksten laat zich in de praktijk niet eenduidig tot één categorie herleiden. Maar ik heb veel begrip voor Van Oostroms driedeling, die hem in staat gesteld heeft de ‘zee aan teksten’ (48) overzichtelijk te presenteren. De lezer zal hem er dankbaar voor zijn.

‘De wereld’ opent met een bespreking van de veertiende-eeuwse historiografie (Lodewijk van Velthem, Melis Stoke en Jan van Heelu passeren onder meer de revue), gevolgd door een gedeelte van meer dan dertig bladzijden over de artesliteratuur. Voor een mediëvist spreekt het voor zich dat deze utilitaire teksten figureren in een literatuurgeschiedenis, maar dat geldt mogelijk niet voor het beoogde brede publiek van

[p. 117]

Wereld in woorden. In de geschiedenis van de literatuur tussen 1945 en 2005, Altijd weer vogels die nesten beginnen van Hugo Brems, vindt men toch ook geen analyse van kookboeken? Van Oostrom heeft duidelijk de noodzaak gevoeld om zijn aandacht voor artesliteratuur te verantwoorden. Hij meldt dat ‘de artes volop overlappen met de “echte” literatuur’ (83), dat deze teksten zicht bieden op de dagelijkse praktijk van middeleeuwers, en dat zij de Nederlandse taalschat verrijken. (84) Deze motiveringen doen wat geforceerd aan, hoe juist het ook is dat het negeren van de artesliteratuur ‘de slechtste optie voor de literatuurgeschiedenis’ (84) is. Hier wreekt zich dat de historische letterkunde niet goed uit de voeten kan met de esthetische accentuering van het begrip literatuur (een kunstuiting) in de reeks ‘Geschiedenis van de Nederlandse literatuur’. Ik neem aan dat de hoofdredacteuren van de serie, A.J. Gelderblom en A.M. Musschoot, deze spanning zullen bespreken in hun algemene verantwoording van de reeks.

‘De wereld’ biedt ook ruimhartig plaats aan non-fictie die aspecten van de veertiende-eeuwse profane ethiek verwoordt. Het betreft teksten als de Dietse Catoen, de zondeleer van Jan de Weert en de Dietsche Doctrinael. De onbetwiste hoofdrol in dit gedeelte van het boek wordt opgeëist door Jan van Boendale, wiens werk niet minder dan drieëndertig bladzijden toebedeeld krijgt. Al zijn historiografische, moraliserende en encyclopedische teksten worden zowel kernachtig als met sprekende details aan de lezer voorgesteld. Van Oostrom weet Van Boendale bovendien scherp te typeren door hem af te zetten tegen een dertiende-eeuwse voorganger die eveneens als veelschrijver te boek staat: de Vlaming Jacob van Maerlant, die door de Antwerpse dichter zeer bewonderd werd.

Typerend voor de veertiende eeuw is de totstandkoming van een enorm corpus aan Middelnederlandse geestelijke literatuur, dat in ‘Het heil’ uitvoerig besproken wordt. Deze ontwikkeling, die plaats vond onder de invloed van zowel het Vierde Lateraans concilie als de opkomst van leken die zich zelfstandig in het geloof wilden verdiepen, bracht teksten voort als de Lucidarijs, de Spiegel der sonden en de Spiegel der menscheliker behoudenesse. Zeer gecharmeerd is Van Oostrom van de Dialoog van meester Eckhart en de onbekende leek, waarin de beroemde dominicaan en een leek van gedachten wisselen over geloofszaken. ‘Wat een tekst, wat een stem!’ (208) Dat Van Oostrom niet schroomt teksten zo in het zonnetje te zetten, verleent zijn literatuurgeschiedenis een hoogst eigen karakter.

Wereldwijd is Jan van Ruusbroec zonder twijfel de bekendste Middelnederlandse auteur. Het verwondert dan ook niet dat Van Oostrom tientallen bladzijden besteedt aan de culturele context waarin de grote mysticus functioneerde (inclusief een aanstekelijke uiteenzetting over Jan van Leeuwen, de schrijvende kok van Ruusbroecs klooster Groenendaal), aan diens doorwrochte werk en diens precieze en beeldende taalgebruik. Maar niet alleen Ruusbroec wordt zo geëerd. Van Oostrom ruimt dertig bladzijden in voor een auteur wiens oeuvre qua omvang wellicht ‘zonder gelijke in welke middeleeuwse volkstaal ook’ (210) is. Het betreft een monnik uit het kartuizerklooster Herne, die in de secundaire literatuur wordt aangeduid als ‘de Bijbelvertaler

[p. 118]

van 1360’ en die mogelijk geïdentificeerd mag worden met de prior van Herne tussen 1366 en 1369, Petrus Naghel. Van Oostrom noemt hem de ‘Dietse Hieronymus’ (218), omdat hij met uitzondering van de brieven van het Nieuwe Testament en de Apocalyps de gehele Bijbel vanuit het Latijn in het Middelnederlands vertaalde. In de vijfendertig jaar waarin hij dagelijks vertaalarbeid verrichtte, produceerde hij bovendien nog een reeks andere teksten, waaronder vertalingen van de Legenda aurea, de Vitas patrum en twee collecties preken. Ten behoeve van zijn publiek van vooraanstaande stedelingen en kloosterlingen (in het bijzonder zusters) liet hij zijn vertalingen vergezeld gaan van pro- en epilogen, interpolaties en uitvoerige glossen, die ware buitenkansjes vormen voor het literair-historische onderzoek. In Wereld in woorden krijgt deze geweldenaar de plaats die hij ten volle verdient.

In de afronding van ‘Het heil’ behandelt Van Oostrom onder meer verhalende teksten als Jonathas ende Rosafiere, Theophilus en Beatrijs. Zij fungeren als aanloop naar ‘De verbeelding’, dat opent met een bespreking van Reynaerts historie (dat door Van Oostrom met de oude benaming, Reynaert II, aangeduid wordt om te onderstrepen dat de tekst een vervolg op Van den vos Reynaerde is). De fictionele literatuur laat volgens Van Oostrom in de veertiende eeuw een marginalisering van de ridderroman zien (332; vergelijk ook de kop ‘De ridderroman voorbij’). Onder verwijzing naar teksten als de Roman van Limborch, Malegijs, Huge van Bourdeus, Seghelijn van Jherusalem en de vele veertiende-eeuwse codices met ridderepiek zou ik die visie willen relativeren. Van Oostrom stelt terecht de opkomst van de korte vorm in de veertiende eeuw vast, daarbij aandacht schenkend aan de Borchgravinne van Vergi, de sproken en de boerden. Maar deze teksten verdringen de ridderliteratuur niet, zij vormen er veeleer een aanvulling

op.

In ‘De verbeelding’ bespreekt Van Oostrom onder meer ook de twee Middelnederlandse vertalingen van de Roman de la Rose, de Cassamus, Van der feesten, het Haags liederenhandschrift, een corpus aan liederen, en de abele spelen. Het zijn stuk voor stuk interessante teksten, die met veel oog voor het sprekende detail behandeld worden. Bijeen genomen maken zij evenwel duidelijk dat de veertiende eeuw niet de bloeiperiode van de fictie in de Middeleeuwen was. Dit type tekst wordt in dit tijdvak overschaduwd door wereldlijke non-fictie, met Van Boendale als toonaangevende dichter, en religieuze literatuur, met Ruusbroec en de Bijbelvertaler van 1360 als beeldbepalende auteurs.

Na de drieslag wordt Wereld in woorden afgerond met een gedeelte waarin de historisch-functionele benadering van literatuur fraai gedemonstreerd wordt. In ‘Drie milieus omstreeks 1400’ besteedt Van Oostrom aandacht aan het Hollandse hof (met als auteurs Heraut Beieren, Dirc van Delft en Dirc Potter), de kringen van de Moderne Devotie (Geert Grote, Zusterboek van Diepenveen) en Brugge (Jan Praet, de groep rond de Gruuthuse-codex). Gelukkig waardeert Van Oostrom de teksten niet alleen als objecten binnen een culturele context, de literaire aspecten van de werken (in het bijzonder hun taalgebruik) verliest hij nooit uit het oog. In dat verband is het veelzeggend dat hij zijn hoofdtekst afsluit met een literaire analyse van het Egidiuslied, ‘met zijn beto-

[p. 119]

verende samenspel van tekst en toon’ (544). Die analyse overtuigt, al volg ik liever Jan Stroop in zijn vertaling van de lastige vijfde regel (‘het sceen teen moeste ghestorven sijn’ betekent dan niet ‘het scheen of wij tezamen zouden sterven’ (545-46), maar ‘het bleek dat de een moest sterven’). Het is Van Oostrom ten voeten uit als hij de regel ‘Verware mijn stede di beneven’ vangt in de vertaling ‘hou mijn plekje vrij naast jou’ en aantekent: ‘De middeleeuwse letterkunde wemelt van de passages over de onmetelijkheid des hemels - hier lijkt die hemel haast een tweezitsbankje.’ (547) Een voltreffer.

De synthese van het onderzoek naar de middeleeuwse literatuur van de Lage Landen die in Stemmen op schrift, Wereld in woorden en Het gevleugelde woord tot stand gebracht is, roept de vraag op hoe het verder zal gaan met de studie van de Middelnederlandse letterkunde. De drie kloeke delen demonstreren onbetwistbaar het succes van de historische benadering van literatuur, die in Frits van Oostrom, Herman Pleij en Joris Reynaert (terecht geëerd in Wereld in woorden, 554) haar leidsmannen heeft. Het komt me voor dat deze optiek ook de komende jaren nog nieuwe vensters naar de middeleeuwse literatuur kan openen, zeker als de aandacht verlegd wordt van de primaire receptie (auteurs en hun publiek) naar de secundaire (de gebruikers van handschriften en oude drukken), als er veel meer dan tot nu toe oog is voor de Middelnederlandse teksten in internationaal perspectief en als de kansen die digitale corpora bieden beter benut worden. Zoals ik eerder in mijn bespreking van Stemmen op schrift in Vooys (nummer 24.2, 2006: 75) al opgemerkt heb, is het verder van essentieel belang dat de vakbeoefening overzienbaar blijft. Om dat te garanderen, bovenal ten behoeve van de komende lichtingen medioneerlandici en voor internationale letterkundigen, is het zaak om de bronnen en de secundaire literatuur systematisch te ontsluiten. In dat verband is het goed nieuws dat er momenteel gewerkt wordt aan een nieuwe, digitale en flexibele configuratie van de Bibliotheca Neerlandica Manuscripta (BNM), het documentatiesysteem voor Middelnederlandse handschriften. Die voorziening zal er zeker aan bijdragen dat de syntheses van Van Oostrom en Pleij nader onderzoek zullen kunnen initiëren. Dat zij daarnaast het brede publiek onder de bekoring van de Middelnederlandse literatuur brengen, is een zegen voor het vak.