Vooys. Jaargang 31

[p. 71]

Marie-Anne Coebergh-van der Marck
In de ban van het incestverbod. Analyse van een historische omslag in de verbeelding van erotiek tussen broer en zuster
Hilversum (Uitgeverij Verloren) 2012
153 pagina's
19 euro ISBN: 9789087043354

Emy Koopman
De bolvormige mens

Voor de cover van de boekversie van haar dissertatie In de ban van het incestverbod. Analyse van een historische omslag in de verbeelding van erotiek tussen broer en zuster, heeft Marie-Anne Coebergh-van der Marck een cartoon van Gummbah uitgekozen. Twee dikke mannen staan voor een abstract schilderij van twee in elkaar grijpende vormen die samen nog het meest lijken op een inlegkruisje. Eén van de twee mannen spiekt op het begeleidende bordje naast het schilderij en zegt: ‘“Incest”...Ik wíst het!!’ Gummbah als visitekaartje van je proefschrift, je moet het maar durven. Maar voor wie een proefschrift over incest schrijft, is zo'n kleine breuk met de academische normen wel passend. De keuze voor de cartoon past bovendien bij het plezier dat Coebergh-van der Marck volgens haar dankwoord aan het schrijven heeft beleefd.

Coebergh-van der Marck heeft zich pas betrekkelijk laat in haar leven op de literatuurwetenschap gestort. Eerder studeerde zij kunstgeschiedenis en werkte ze als vertaler. Voor haar promotieonderzoek nam zij maar liefst acht jaar de tijd. Ze zal dus een buitenpromovenda zijn geweest. Dat doet ertoe, omdat het aangeeft vanuit welke intentie Coebergh-van der Marck dit project over de verbeelding van incest heeft ondernomen: pure persoonlijke interesse. In haar inleiding doet ze dan ook geen echte poging om de maatschappelijke of wetenschappelijke relevantie van haar onderzoek te onderbouwen. In plaats daarvan geeft ze aan dat ze begon vanuit ‘een fascinatie voor de verbeelding van erotiek tussen broer en zuster’. (12) Tijdens het lezen bemerkte ze, tot haar eigen verbazing, ‘een historische en fundamentele omslag’ in de representatie van het incesttaboe. (12)

Dat klinkt spannend. Wat hield die omslag precies in? In haar inleiding noemt Coebergh-van der Marck vluchtig een rijtje romans over incest uit de zeventiende tot hal-

[p. 72]

verwege de twintigste eeuw, waaronder Ludwig Tiecks Der blonde Eckbert (1797), Marguérite Yourcenars Anna, soror (1925) en Hugo Claus' De Metsiers (1950). Zonder woorden vuil te maken aan analyse, stelt Coebergh-van der Marck vast dat in al deze romans de erotische relatie tussen broer en zus een dodelijke afloop heeft, wat de kracht van het incesttaboe aangeeft. Vanaf de tweede helft van de twintigste eeuw zie je die rampzalige afloop echter steeds minder. Zo wordt geleidelijk een ommekeer zichtbaar, aldus Coebergh-van der Marck. Helaas wordt deze hele ontwikkeling geschetst in minder dan een pagina, en is het enige duidelijke voorbeeld dat van deze ommekeer gegeven wordt - wederom zonder verdere analyse - Vladimir Nabokovs Ada or Ardor: A Family Chronicle (1969). Daarin leven een broer en zus nog lang, gelukkig en incestueus samen.

Eén Nabokov maakt nog geen taboedoorbraak, dus ik was benieuwd of Coebergh-van der Marck mij via haar cases zou kunnen overtuigen van de ‘fundamentele omslag’. Dat bleek niet het geval. Dit heeft grotendeels te maken met de selectie van die cases. Geen Ada, geen Metsiers, geen Der blonde Eckbert - de canon van de incestliteratuur wordt terzijde geschoven ten bate van een kort rijtje lievelingen. Slechts één roman van voor 1950 bespreekt Coebergh-van der Marck: het mij onbekende Mijn zuster de negerin (1934) van de Nederlands-Antilliaanse Cola Delbrot. Ook wordt er geen verloop geschetst: de drie werken van na 1950 zijn allen vlak na elkaar, in de eenentwintigste eeuw, verschenen. Het zijn Remco Camperts Het satijnen hart (2006), Henk van Woerdens Ultramarijn (2005), en, verrassend, de film Grimm van Alex van Warmerdam (2003). Coebergh-van der Marck vindt deze werken paradigmatisch voor de verbeelding van incest tussen broer en zus in de twintigste dan wel eenentwintigste eeuw, maar de keuze komt nogal willekeurig over. Haar keuze voor het Nederlandse taalgebied is dat ook; deze lijkt gemakshalve tot stand te zijn gekomen. De Nederlandse teksten vormen - in haar woorden - ‘een plaatselijk model van “algemeenheid”’. (13) Oftewel: de Nederlandse context volstaat om een algemene historische omslag aan te tonen - een twijfelachtig uitgangspunt.

Wat Coebergh-van der Marck wel duidelijk laat zien, is de paradigmaverschuiving binnen het wetenschappelijke denken over het incesttaboe. Haar eerste, theoretische hoofdstuk, is het sterkste van het hele boek. Hierin laat ze Freuds onderscheid tussen het lustprincipe en het realiteitsprincipe logisch voortvloeien uit een beschrijving van de mythische concepties over het begin van de wereld als een chaotische toestand waarin tegengestelden nog niet uit elkaar te halen waren. In sommige tradities wordt die mythische chaos hoofdzakelijk negatief geïnterpreteerd, als iets dat gelukkig door een hogere macht is opgeheven. Andere tradities interpreteren de oerchaos juist positief, als een verloren gegane harmonie. Dit tweede perspectief zien we bijvoorbeeld in het verhaal van Aristophanes (uit Plato's Symposium) over de bolvormige mens: volgens Aristophanes waren we ooit allemaal bolvormige mensen met vier armen en vier benen. Omdat we daardoor te machtig werden, hebben de goden ons gesplitst. Sindsdien zijn wij voortdurend op zoek naar onze wederhelft.

De versmelting tussen broer en zus zou het ultieme voorbeeld zijn van het hervin-

[p. 73]

den van die verdwenen eenheid. Volgens Freud moeten we echter afstand doen van die eenheid (bij hem de eenheid tussen moeder en kind die de zuigeling ervaart), om in een maatschappij te kunnen functioneren. Het incestverbod is volgens Freud een beteugeling van een natuurlijke drift, die noodzakelijk was voor het ontstaan van de beschaving. Maar Coebergh-van der Marck toont hoe Freuds idee dat incest een natuurlijke drift is, op empirische en evolutionair-biologische gronden werd verworpen. Al in 1891 constateerde Edward Westermarck dat ‘gezamenlijk opgegroeide leeftijdgenoten, mensen zowel als dieren, geneigd zijn om incest te mijden’. (23) Dit volgt (evolutionair gezien) logisch uit de grote genetische risico's die voortplanting tussen familieleden met zich meebrengt. Uit de fysieke aversie is een morele/principiële aversie ontstaan, ter rationalisering. Als incest wel voorkomt, dan is dat meestal tussen adolescenten die zich bij hun ouders niet geborgen voelen, of bij familieleden die elkaar pas op latere leeftijd ontmoeten en de herkenning die ze ervaren alleen nog seksueel kunnen interpreteren. Deze evolutionair-biologische interpretatie van incest is pas in de latere twintigste eeuw de norm geworden. Coebergh-van der Marck suggereert dat dit perspectief op incest ruimte geeft voor een minder afwijzende benadering ervan, omdat het het samenspel tussen natuur en cultuur laat zien.

De cases brengt zij echter nauwelijks in verband met dit inzicht, met de bredere theorie of met de inleiding. Zij staan op zichzelf en worden pas in een afsluitend hoofdstuk op niet-overtuigende wijze gekoppeld aan de ‘historische omslag’, die uiteindelijk niet zozeer een omslag maar een ‘veranderingsproces dat nog altijd in volle gang is’ blijkt. (135) Logisch dat Coebergh-van der Marck geen werkelijke omslag vindt: haar cases zijn nu eenmaal niet zo jubelend over incest als het in de introductie genoemde Ada or Ardor.

De analyses van de cases bestaan uit redelijk vrijblijvende close readings van de teksten, waarbij de psychoanalytisch geïnspireerde postmodernisten (Lacan, Žižek, Kristeva) je om de oren vliegen. Doordat de werken onderling zo verschillen, kan Coebergh-van der Marck er van alles op loslaten. Zo speelt Cola Delbrots novelle Mijn zuster de negerin in een koloniale context. Er is hier niet alleen sprake van een incestueuze, maar ook van een interraciale relatie tussen halfbroer en -zus. Dat geeft Coebergh-van der Marck de kans te spreken over de metafoor van bloed, over racisme en over ideologie. ‘Echte’ incest blijkt niet in het boek te zitten: de incestueuze geslachtsdaad wordt op het laatste nippertje voorkomen door de grootvader van het zwarte meisje, die op de voordeur komt bonzen. Die afloop is weliswaar veroordelend ten opzichte van incest, maar verre van dodelijk, en zelfs niet treurig. De hoofdpersoon geeft aan dat hij een minnares verloren heeft, maar een zus gevonden. Coebergh-van der Marck leest de novelle dan ook als een ‘pleidooi voor verbondenheid’. (49)

Ook in het recente Grimm wordt mogelijke incest voorkomen door gebons op een deur. Expliciete incest komt in deze film - die als sprookje/roadmovie/western/thriller zelfs binnen de uiteenlopende cases een vreemde eend in de bijt is - niet voor.

In de twee eenentwintigste-eeuwse romans vindt wel incestueuze geslachtsgemeenschap plaats. Alhoewel, in Remco Camperts Het satijnen hart lopen droom en

[p. 74]

werkelijkheid zozeer door elkaar, dat je eigenlijk niet met zekerheid kunt zeggen of verteller Van Otterlo nu wel of niet met zijn veel jongere halfzusje heeft gevreeën. Het betreft ook maar één alinea in het boek, maar Coebergh-van der Marck maakt die alinea tot de kern van alle problemen die de hoofdpersoon ondervindt. Wat betreft het manifeste belang van incest is Henk van Woerdens Ultramarijn een beter voorbeeld. Het hele boek draait om twee incestueuze relaties: die tussen Aysel en haar (wederom) halfbroer Joakim, en die tussen Özlem en Joakim. Özlem is Joakims dochter, maar komt daar, a la Oedipus, te laat achter. Als zij achter de waarheid komt, reageert ze minder dramatisch dan de beroemde Griek. De relatie wordt onmiddellijk stopgezet en er is sprake van schaamte, maar ook van een soort gevoel van triomf. Özlem heeft heilige wetten geschonden en heeft daardoor zelf iets heiligs gekregen. Coebergh-van der Marck concludeert dat deze roman ‘een verkenning is van het verlangen naar vereniging met het eigene, van het stuklopen van dit verlangen op de werkelijkheid, en van de efemere mogelijkheid tot compensatie in de sfeer van het imaginaire en sublieme waarin vertrouwde ordeningscategorieën hun geldigheid verliezen en waarin een glimp van een alternatieve orde zichtbaar wordt’. (91)

Die verwoording is typerend voor het feit dat Coebergh-van der Marck bij het verboeken van haar dissertatie geen moeite heeft gedaan om de geïnteresseerde leek tegemoet te komen. De inleiding en het theoretische hoofdstuk zijn helder geschreven, maar daarna wordt het boek een ondoordringbaar oerwoud van psychoanalytisch jargon en narratologische analyse op de vierkante millimeter. Tel daarbij de onbevredigende uitwerking van ‘de historische omslag’ op, en het is duidelijk dat er uit dit werk voor een lezer minder plezier valt te halen dan Coebergh-van der Marck heeft gehaald uit het schrijven ervan. Zoals de Gummbah-man kijkt naar het titelplaatje met de uitleg, zo had ik zelf de neiging om terug te bladeren naar het theoretische hoofdstuk om weer een betoog te lezen dat ik kon volgen. ‘“De eenheid van de bolvormige mens”...Ik wíst het!’