Vooys. Jaargang 31

[p. 66]

Column
Daan Rutten
Willem Frederik Hermans' tweede gezicht

De columns van deze jaargang bieden ruimte aan het verhaal achter een promotieonderzoek. Vier aspirant-academici vertellen over hun drijfveren om zich vier jaar lang op te sluiten binnen de universiteitsmuren. Welke passie leidt hen naar een promotie? Daan Rutten promoveert aan de Universiteit Utrecht en ontwikkelt in zijn dissertatie een nieuw model om autonomie in kunst te kunnen analyseren. Hij schrijft in deze tweede editie over Willem Frederik Hermans en de ideologische strijd tussen diens positie als auteur en als wetenschapper.

Omringd word ik inmiddels door de boosaardige fysiognomieën van Willem Frederik Hermans, die mij aanstaren vanuit het nietsende niets dat nietst. Boekomslagen, foto's, karakterschetsen. Zwart, zwarter, zwartst. De stofomslag van de vermaledijde biografie door Hans van Straten geeft de tronie van een fundamentalistische existentialist, die mij aankijkt als een likkebaardende aasgier, sabbelend op een sigaretten-stompje. ‘Zo zo, meneertje, een letterkundige dissertatie schrijven? Had u niet reeds bij mij kunnen lezen dat louter de natuurwetenschap zinvolle uitspraken kan doen over de werkelijkheid?’ Ja, Hermans is nooit te beroerd om dat beetje hoop te gunnen voor de ijverige vorser. Op de kaft van Michel Dupuis' neerslag van zijn (overigens uitermate lezenswaardige) Freudiaanse onderzoek naar ‘sadomasochist Hermans’ is de boodschap moeilijk anders te verstaan: Hermans - mondhoeken naar beneden, glazig en spookachtig kijkend vanachter een bril die zich maar net onttrekt aan al het zwart -spreekt mij vermanend toe vanuit de duistere krochten van het zielsleven. Onze cultuur, galmt hij, is slechts een flinterdun laagje dat geweld, frustratie en lijden valselijk verbergt. Ergo: alle civilisatie is gedoemd jammerlijk te falen. Onze wereld is gebouwd op één groot misverstand; een misverstand dat ieder moment uit de weg geruimd kan worden door de boze krachten van de chaos. Denk maar niet dat er een ontkomen denkbaar is. ‘Mensen,’ zegt Hermans, ‘zitten als ratten in de val, zonder uitzondering.’

De resterende Hermans-literatuur stemt niet onverdeeld vrolijker. Verboden toegang, zo heet een essaybundel over zijn werk; De vervalste wereld van Willem Frederik Hermans, De God Bedrogen Bedrogen de God en De literaire misleiding in De donkere kamer van Damokles, zo heten andere belangrijke dissertaties. De titels zijn veelzeggend. Dat is Hermans' werkelijkheid: bedrog, gedoemd zijn, misleid worden, miskend worden, mislukken en van de weeromstuit zo gek worden als een mandje. De mens is een treurig schepsel: geen wonderkind, maar een Total Loss.

[p. 67]

Wat vermag zijn literatuur dan? In wezen niets. ‘Literatuur,’ zei Hermans, ‘is een zinloos medium’. Hermans beschouwde alleen taaluitingen zoals het weinig verheffende ‘staal is harder dan hout’ als zinvol. Meer eigenlijk niet. Dat had hij van de vroege Ludwig Wittgenstein (Tractatus Logico-Philosophicus, 1922), die overigens later heel anders ging denken over talige praktijken zoals religie en filosofie. Die konden, mits gebruikt in de juist context, wel degelijk als ‘zinvol’ beschouwd worden. Maar Wittgenstein (Filosofische onderzoekingen, 1952) wilde of kon Hermans niet begrijpen als fysisch-geografisch geschoolde natuurwetenschapper.

Slechts de natuurwetenschap was volgens Hermans bij machte om de werkelijkheid een klein beetje in kaart brengen, althans: wanneer de wetenschap zich louter bezig hield met concrete waarnemingen, universele meetmethoden en logisch redeneren. De rest, dus eigenlijk alles wat het leven de moeite waard maakt, is zinloos taalgebruik. Journalistiek, religie, recht, filosofie - het is allemaal ‘onzingeving’ in Hermans' ogen. En ja, voor ‘Literatuur’ geldt dat dus niet veel minder.

Journalistiek, religie, recht, filosofie - het is allemaal ‘onzzingeving’ in Hermans' ogen. En ja, voor ‘Literatuur’ geldt dat dus niet veel minder.

Althans: er is één significant verschil dat Hermans steeds opnieuw zou benadrukken. Literatuur verklaart zichzelf bij voorbaat tot onzinnig en laat zien dat elke manier om de werkelijkheid te interpreteren op een mislukking uit moet lopen. Literatuur openbaart zichzelf als een ‘persoonlijke mythologie’ die aanschouwelijk maakt dat al het andere tot collectieve mythologie behoort. Hierbij waren Sigmund Freud en Friedrich Nietzsche, op zichzelf ook al twee geestverwanten, voor Hermans gefundenes Fressen geweest. Vooral de ‘positivistische’ Nietzsche van circa 1880 (Menselijk, al te menselijk en De vrolijke wetenschap) zal Hermans in zijn overtuiging gesterkt hebben dat slechts de dorre materie telt als waarheid en dat al het andere beoordeeld moet worden als metafysisch gezever. En Freud had erop gewezen dat mensen niet gestuurd worden door hun high culture van de logos, maar eigenlijk door al datgene wat er zich onfris below the waistafspeelt.

Zonneklaar is dat Hermans' literatuur veel sporen laat zien van Nietzsche en Freud. De protagonisten verliezen zich in metafysische speculaties, kijken louter naar de heilvolle toekomst, maar missen de werkelijkheid zoals die zich voordoet pal voor hun voeten. Ze worden geleid door grootheidswaanzin en libidineuze vraatzucht. Deze metaforiek maakt de ‘verraderlijke werkelijkheid’ aanschouwelijk. Dat was precies Hermans' poëticale strategie, zoals Willem Glaudemans beschrijft in zijn dissertatie De mythe van het tweede hoofd: als een Kretenzer zeggen dat alle Kretenzers liegen; een nieuwe mythe presenteren om de oude mythe onderuit te halen, of zoals Hermans dat eens bloemrijk verwoord had als spreker tijdens een symposium: ‘Het is “mijn spook” tegenover “uw spook”.’

Enigszins paradoxaal komt het natuurlijk over wanneer Hermans, die geloofde dat

[p. 68]

alle communicatie uiteindelijk tot mislukking en misverstand gedoemd was, maar al te goed in staat bleek om zijn visie van de onkenbare werkelijkheid naar de lezer te transfereren. Toch haalt deze riposte Hermans' punt niet zomaar onderuit. Wat Hermans bedoelde met zijn nihilisme was naar mijn idee niet dat er helemaal niets communiceerbaar is of dat er helemaal niets is dat ‘werkt’. Literatuur ‘werkt’. Zoals een machine waar geen mus van het dak valt zonder dat daar een aanleiding toe is. Interviews ‘werken’ en Hermans maakte daar grif gebruik van (zie interviewbundel Scheppend nihilisme onder redactie van Frans A. Janssen). Natuurwetenschap ‘werkt’. Technologie ‘werkt’. Fotografie ‘werkt’. Hermans was daar niet blind voor, integendeel: hij was, anders dan vele andere (cultuurfilosofisch aangelegde) auteurs uit die tijd, uitermate positief over de verworvenheden van de moderne mens om de werkelijkheid natuurwetenschappelijk in kaart te brengen.

Datgene dat echter voorgoed verdwenen is, is die ultieme ‘waarheid’ achter de oppervlakte, een metafysische waarheid die alles bij elkaar houdt en de mens als denkend subject op een zinvolle manier verbindt aan de inerte dingenwereld om hem heen. Er is wel degelijk een ‘werkelijkheid’, alleen is er geen hogere werkelijkheid van een godheid, van een transcendente ethiek of moraal, of van een ‘menselijke waardigheid’ die huist in de schone ziel van de humanist. Hermans was een antihumanist. Dat mag radicaal klinken, maar hij is hierin niet fundamenteel anders dan andere cultuurfilosofen van na de Tweede Wereldoorlog. De ‘essentie’ of het ‘wezen der dingen’ (het Ding an Sich), daartoe heeft de mens geen toegang, dat zegt elke filosoof sinds Immanuel Kant. Men kan enkel de oppervlakte beschrijven middels de conventies van de natuurwetenschap. Het moge radicaal geweest zijn in de jaren vijftig en zestig, toen de kerk via het rooms-katholieke controleorgaan IDIL (1937-1971) nog enige censuur kon uitoefenen, tegenwoordig is deze nihilistische levensbeschouwing in wezen gemeengoed geworden. Misschien was Hermans de brulkikker die iets brulde dat eigenlijk een wijze ethische les mag heten: Hermans ging vooral tekeer tegen de arrogantie van de moderne mens die zich - ook zonder God - als de kroon op de schepping waande. Hetgeen een vrijbrief gaf om de materiële werkelijkheid naar eigen hallucinatorische goeddunken te molesteren.

De literatuur moest laten zien dat de grootheidswaanzin stukloopt op de weerloze werkelijkheid. Literatuur gaat dus niet over de echte werkelijkheid maar over ‘erotiek en visoenen’ (die ons de werkelijkheid laten hallucineren). Wat dat betreft had de literatuur voor Hermans het vermogen van de aloude catharsis, alleen niet in de zin van zaligmakende loutering van de ziel, maar eerder in de zin van een modderbad dat aanschouwelijk maakt dat werkelijke reiniging nimmer tot de mogelijkheden behoort. Een schöne Seele (Hegel) is onbereikbaar voor ons miezerige onderkruipsels, sterker nog: het is een gevaarlijk fascistoïde droombeeld dat maakt dat de mens zich alleen op de wereld waant. Elke mythologie is gestoeld op chaos en tot chaos zullen wij allemaal vergaan. Een ‘epistemologisch nihilist’ (G.F.H. Raat) was Hermans echter niet, in elk geval niet als polemist en publiek intellectueel buiten zijn fictie. Hermans geloofde in moderne ‘objectieve kennis’ via de natuurwetenschap en de fotografie. Hij geloofde

[p. 69]

alleen niet in kennis die ons leidt tot een hogere, transcendentale zijnsorde, die via geesteswetenschappelijke speculaties bereikbaar wordt. Dat was slechts mythologisch, verliteratuurd denken.

Hermans blijft voorlopig de man van het ‘boze oog’ (zie ook alweer de omslag van de recente uitgave van De donkere kamer van Damokles, 2012). Maar toch is dit misschien maar de helft van het verhaal. Herlezing van zijn literatuur dwong mij om tot de conclusie te komen dat hij levenslang begaan is geweest met de lotgevallen van het moderne subject, dat ook niet vrij is van de neiging tot hallucineren en verbeelden. Het verliteratuurde denken is niet voorbehouden aan louter archaïsche vormen van kijken naar de wereld. En ook de moderne natuurwetenschapper zelf is misschien nog wel het meest van allemaal bevattelijk om alsnog te vervallen in mythologie, wanneer hij de neiging vertoont veel meer toe te schrijven aan zijn objectieve ‘vondst’ dan dat de universele oppervlaktematen toestaan. ‘Soms’, schrijft Hermans ergens, ‘wordt het denken van deze [natuurwetenschappelijke] geesten op andere gebieden des te mythischer, doordat de drager van het brein het mythische karakter van zijn denken niet onderkent, gebiologeerd als hij is door die enkele flitsende seconden waarin hij werkelijk denkt.’

Hermans analyseerde de mythologische werkelijkheid, die alleen maar meer actueel werd in de laatmoderne tijd, de periode waarin het subject zoekende is geraakt. Eens ben ik het dan met Heleen Pott wanneer zij schrijft dat Hermans niet beoordeeld moet worden vanuit ‘zondagsschoolmoralisme’ (zij verwijt dat Oek de Jong die Hermans beschrijft als een puberale beeldenstormer), maar dat WFH eerder gelezen kan en moet worden in lijn met schrijvers en denkers die, intuïtief of filosofisch, een analyse hebben gemaakt van de moderne mythe van de mens als summum. Zoals Theodor W. Adorno, Bataille en misschien ook wel Foucault. In Hermans, zo wil ik laten zien, zit meer kennis, politiek en ethiek dan een kwalificatie als een nihilistische ‘harpij’ kan rechtvaardigen. Achter de nihilist gaat een ethicus verscholen: iemand die de reine chaos en de natuur liet prevaleren boven de kolonisator van de aarde die zichzelf als rationeel en weldenkend kwalificeert.