Vooys. Jaargang 31

[p. 48]

Verstand van zaken
Piet Gerbrandy
Poëzie is frictie
Heeft poëzie nog een politieke functie?

In de nieuwe rubriek ‘Verstand van zaken’ reflecteren deskundigen in een essayistische vorm op de stand van zaken in de hedendaagse literatuur, het boekenvak of de wetenschap. Trends worden geduid, catastrofes voorzien en normen bevraagd. Dichter en publicist Piet Gerbrandy vraagt zich af of poëzie in de eenentwintigste eeuw nog politiek en maatschappelijk relevant is. Hij gaat te rade bij zowel de oude garde als jonge branieschoppers. Kan de nieuwe Dichter des Vaderlands, Anne Vegter, gehoor geven aan de roep om meer geëngageerde poëzie?

‘Poetry makes nothing happen,’ aldus de uitentreuren geciteerde uitspraak van W.H. Auden, toch niet de geringste onder de dichters van het Engelse taalgebied. Meestal wordt het citaat aangehaald om te laten zien dat dichters zich ervan bewust zijn dat zij een futiel ambacht beoefenen en zich geen illusies maken over de maatschappelijke effecten van hun poëzie. De woorden komen uit Audens lijkzang voor W.B. Yeats, en de context luidt als volgt: ‘Mad Ireland hurt you into poetry. / Now has her madness and her weather still, / For poetry makes nothing happen.’ Yeats is er niet in geslaagd de gekte en het klimaat van zijn land te veranderen, maar dat betekent niet dat zijn poëzie onbetekenend is: ‘it survives / In the valley of its making where executives / Would never want to tamper’. Poëzie overleeft als ‘[a] way of happening, a mouth’. Misschien is poëzie geen wapen waarmee men een politiek conflict kan winnen, maar wat er in gedichten gebeurt is belangwekkend genoeg.

Is dat geen teleurstellende conclusie? Er is weleens anders over gedacht. De liederen van Tyrtaeus (zevende eeuw voor Christus) werden geacht het Spartaanse leger tot grotere moed op te zwepen, de Atheense wetgever Solon (zesde eeuw voor Christus) zette poëzie in om zijn politieke idealen te verspreiden, Horatius (65-8 voor Christus) ondersteunde met zijn oden het bewind van Keizer Augustus, terwijl Claudianus (circa 400 na Christus) met satirische gedichten de tegenstanders van zijn beschermheer belachelijk maakte. Ook in de eeuwen die volgden werd poëzie vaak gebruikt als middel om politieke doelen te bereiken, waarbij het overigens in de meeste gevallen ging om gedichten die een status quo moesten legitimeren. Tot ver in de achttiende eeuw behoorden dichters immers tot het establishment, ofwel omdat ze zelf uit de elite afkomstig waren, ofwel omdat ze afhankelijk waren van patronage. Poëzie die oproept tot revolutie is altijd zeldzaam geweest.

In de negentiende eeuw is de situatie radicaal veranderd. Enerzijds begon de poëzie

[p. 49]

Illustratie: Vince Trommel

zich terug te trekken in een bastion van autonomie en hermetisme, waardoor een totaal eigen wereld ontstond die helemaal geen behoefte meer had zich over de contingente realiteit uit te spreken. Anderzijds werd, onder invloed van sociale, economische en demografische veranderingen, de poëzie in zekere zin gedemocratiseerd. Toen aan het begin van de twintigste eeuw het oude Europa ontplofte, geloofden dadaïsten, futuristen, surrealisten en marxisten dat literatuur en kunst de potentie hadden vastgeroeste concepten te ondermijnen en daadwerkelijk een nieuwe wereldorde tot stand te brengen.

Nu we een eeuw verder zijn moeten we vaststellen dat de toenmalige conceptuele orde inderdaad effectief is ondergraven, mede dankzij de kunsten, maar dat de wereld er voor de rest niet echt op vooruitgegaan is. Armoede en onderdrukking, ongelijkheid en geweld zijn nog alomtegenwoordig, om maar te zwijgen van de ecologische catastrofen die ons boven het hoofd hangen. En wat doen de dichters intussen? Bezingen zij nog altijd, in het volle besef van hun irrelevantie, de schoonheid van hun geliefde en het vallen van de blaadjes? Of wordt er nog poëzie geschreven die pretendeert maatschappelijke veranderingen tot stand te brengen?

En wat doen de dichters intussen? Bezingen zij nog altijd, in het volle besef van hun irrelevantie, de schoonheid van hun geliefde en het vallen van de blaadjes?

Als we naar het Nederlandse taalgebied kijken, is het veld divers. Laten we om te beginnen constateren dat regelrecht activistische poëzie met een eenduidige politieke lading zeldzaam is. Herman Gorter schreef in 1903: ‘het socialisme komt, het socialis-

[p. 50]

me leeft, / de aarde wordt met goude' eenheid bekleed.’ Ik geloof niet dat zulke gedichten in het huidige literaire klimaat een kans zouden maken. Moderne dichters houden zich doorgaans verre van partijpolitiek, en als ze al politiek of bestuurlijk actief zijn, komt dat niet direct tot uitdrukking in hun gedichten. Manuel Kneepkens, vele jaren luidruchtig aanwezig in de Rotterdamse gemeenteraad, schrijft vooral over erotiek.

Toch is er wel degelijk poëzie met een politieke lading. Twee oude rotten houden de erfenis van het oproer van de Vijftigers in stand, ook al heeft geen van beiden ooit tot die beweging behoord. Sybren Polet (1924) is van dezelfde generatie als Lucebert, Kouwenaar en Campert, maar vaart al ruim zestig jaar zijn eigen koers. H.H. ter Balkt (1938) begon pas in 1969 te publiceren en is soms gezien als een nieuwe Lucebert, maar ook hij is veel te eigenzinnig om zich bij welke groep dan ook aan te sluiten. Deze dichters, afgelopen jaar allebei genomineerd voor de VSB Poëzieprijs, geven bundel na bundel blijk van een krachtig en aanstekelijk politiek elan. In Virtualia. Teletonen (2012) schrijft Polet, met de hem kenmerkende neiging staccato abstracties af te vuren:

De pandemie van de economie.

Schuld zonder boete.

Economie als anti-poëzie.

Uw waanzin is nog te redelijk.

Uw poëzie ook.

Ter Balkt is doorgaans minder expliciet. Zijn poëzie fulmineert vooral tegen bekrompenheid, culturele blindheid en de afbraak van het landschap. Vliegtuigmagneet (2011) opent met deze strofe:

‘Erger nog, Nederland begint zijn kracht
te verliezen,’ karmiakt een manifest uit
Nul 4; koude wind over de waterzuivering
aan de Zwartewaterallee bij de nertsfarm.

Hans Verhagen (1938), die alweer een paar jaar zwijgt, getuigt van een vergelijkbare boosheid. Zwarte gaten (2008) bevat het gedicht ‘Terreur’, dat onomwonden refereert aan de onfrisse beweging van Geert Wilders: ‘Opnieuw laten we de weg bepalen / door vreeskwezels en aartsverraders’. Het gedicht eindigt als volgt:

Voor het wrekertje in onze genen,
altijd doende om het leven naar onszelf toe af te ronden,
is vrede het seizoen om wraak te nemen
Nieuwe slachtoffers zijn al gevonden

[p. 51]

Racisme, xenofobie en intolerantie zijn, naast de economische crisis, de grote thema's die de laatste tien jaar de politieke agenda hebben bepaald. Polet, Ter Balkt en Verhagen hebben de oorlog nog meegemaakt en zullen de jaren zestig als bevrijdend hebben ervaren. Het ligt voor de hand dat zij kritisch naar de wereld van vandaag kijken. Maar geldt dat ook voor dichters van latere generaties?

Waar het om economie gaat, niet bepaald een sexy of spiritueel terrein, moet de naam van Nachoem M. Wijnberg (1961) worden genoemd. Als econoom verbonden aan de Universiteit van Amsterdam, maar tevens een productief dichter, schrijft hij dit jaar een reeks gedichten over economische kwesties voor De Gids. Waarom ook niet? Dit is alvast een intrigerende zin: ‘Als een arme hongerige man hardop voor jou beslist, mag hij daarna opeten wat jij op je bord laat liggen.’

Wijnberg is een echte wetenschapper die met een zekere distantie politieke en economische structuren probeert te ontrafelen. Ideologische bevlogenheid zul je bij hem niet direct aantreffen. Dat is wel het geval bij dichters en essayisten die publiceren in nY, een tijdschrift ‘voor literatuur, kritiek en amusement’, waarbij ‘kritiek’ een sterk politieke lading heeft. Zonder een gedegen scholing in Lacan, Žižek, Bauman, Badiou en Derrida kom je daar niet gemakkelijk binnen. Het geldt in mindere mate ook voor een groep jonge dichters die elkaar geregeld treffen in Perdu. Bij reguliere uitgeverijen krijgen zij hun werk niet zomaar gepubliceerd, daarom doen ze het in eigen beheer. Frank Keizer (1987) schreef vorig jaar in Dear world, fuck off, ik ga golfen:

De resolute autonomie van het gedicht
als machtsuitoefening
gerealiseerd in een exclusieve woonomgeving
in Dronten.
Poëzie is frictie,
geloof ik, en zoekt momenten van teerheid op,
anti-ontologie
in brede straten.

Het idee is sympathiek, maar de formulering is niet erg subtiel - misschien zou Keizer minder Polet moeten lezen en meer Lucebert.

Componist en pianist Samuel Vriezen (1973) construeert in 1512 (2012) op mathematische wijze fragmentarische teksten die zich in eerste instantie voordoen als betekenisloze minimal music, maar bij nader inzien een indringend pleidooi vormen om benauwende en ronduit foute concepten uit de politieke en commerciële arena door de molen te halen. Dat gaat bijvoorbeeld zo:

auto (ik koop een auto en verdwijn) een gebeurtenis (ik koop) verdwijnt duurt hoe
ik (een auto en verdwijn) mag en koop (hoe lang mag een gebeurtenis) lang verdwij-
nen een mogen auto lang (hoe lang mag een gebeurtenis duren) gebeurtenis ik lang
een gebeurtenis gebeurtenis en duurt verdwijnt hoe (duren) een hoe mag kopen

[p. 52]

 

lang duren ik een hoe mag verdwijnen een auto auto een ik een koop koopt duurt en

 

en

Ik vind dit fascinerende poëzie, maar het is duidelijk dat teksten als deze er niet direct voor zullen zorgen dat gezapig West-Europa in het geweer komt tegen vluchtigheid en consumentisme. Daarvoor is een exercitie als deze te verfijnd en intellectueel.

Een van de weinige dichters die de laatste jaren de gelegenheid hebben gekregen politieke standpunten uit te venten voor een groot publiek, is Ramsey Nasr (1974), Dichter des Vaderlands van 2009 tot begin dit jaar. Hij heeft die mogelijkheid intensief benut. Niet alle gedichten die hij tijdens zijn ambtsperiode schreef zijn even goed, maar het getuigt van moed dat hij, in een parodie op Tollens' volkslied, het kabinet Rutte I in de fascistoïde hoek plaatst:

Ik eer de leiders van mijn land.

Hun vlekkeloos parcours

leert mij wat macht vóór al verlangt:

't geweten van een hoer.

Ik eer mijn leiders hemelhoog

en 't hoogst zit een fascist

die u en mij zolang gedoogt-

zolang als hij beslist.

De positie van Dichter des Vaderlands is precair. Je wordt ingehuurd door vertegenwoordigers van de culturele en intellectuele elite om én bij nationale vreugde of rampspoed uiting te geven aan wat er leeft, én een ambassadeur van de dichtkunst te zijn. Ben je te links of te rechts, dan valt iedereen over je heen, houd je je op de vlakte, dan ben je een slappeling, schrijfje te toegankelijk, dan vinden poëzielezers je te plat, construeer je meerduidige taalobjecten, dan begint wakker Nederland te zeuren over de besteding van zijn belastingcenten. Nasr heeft zijn best gedaan.

Ik ben benieuwd hoe Anne Vegter (1958) haar Dichterschap des Vaderlands gaat invullen. Mijn positie is niet neutraal, want ik zat in de commissie die haar heeft aangewezen. Hopelijk slaagt zij erin maatschappelijk relevante poëzie te schrijven die krachtig, persoonlijk en welluidend is, maar ook open en raadselachtig. Dat poëzie niets teweeg zou brengen, zoals men denkt dat Auden beweerde, is immers niet waar.