Vooys. Jaargang 31

[p. 52]

Verstand van zaken
Sven Vitse
De ster van Badiou

In de nieuwe rubriek ‘Verstand van zaken’ reflecteren deskundigen in een essayistische vorm op de stand van zaken in de hedendaagse literatuur, het boekenvak of de wetenschap. Trends worden geduid, catastrofes voorzien en normen bevraagd. Sven Vitse, verbonden aan de Universiteit Utrecht, trapt af. Hij signaleert de almaar stijgende populariteit van de Franse filosoof Alain Badiou onder schrijvers én wetenschappers. Diens uitgesproken kapitalisme- en postmodernismekritiek is in trek, maar hoe vernieuwend is Badiou eigenlijk? Wanneer zal de was onder zijn vleugels smelten?

Op 9 november 2012 verscheen op de website van Kritische Studenten Utrecht (www.kritischestudenten.nl) een opmerkelijk interview met de Belgische schrijver Pieter de Buysser, naar aanleiding van diens debuutroman De keisnijders. De roman wordt in de inleiding een ‘uchronie’ genoemd, een alternatieve geschiedenis: in de tweede helft van de eenentwintigste eeuw - ‘het kapitalisme is moe geworden’ - leeft een kleine gemeenschap rond een cirkelvormige muur in het centrum van Berlijn. De interviewer brengt die setting in verband met utopische gemeenschappen en sociale experimenten en leest de roman als een kritische reflectie op het postmodernisme. ‘Deel je haar mening [van het personage Marthe, S.V.]’, zo luidt de vraag aan De Buysser, ‘dat deze generatie moet afrekenen met de erfenis van het postmodernisme en vooral haar pretenties met betrekking tot de postideologische samenleving?’

De interviewer verwoordt een sentiment dat in de eenentwintigste-eeuwse letterkunde wijdverspreid is. De replieken van De Buysser geven een specifieke ideologische invulling aan dit sentiment. In een betoog over engagement en de ‘ideologische conditionering’ van literatuur neemt de auteur tot vier maal toe de trotskistische leuze ‘permanente revolutie’ in de mond. (Waar het hart van vol is...) Daarnaast verwijst hij naar een handvol Franse denkers, onder meer naar de zeer uitgesproken linkse filosoof Alain Badiou en diens ‘heroïek van de lijfelijke waarheidsdragers’. Hoewel Badiou al sinds de late jaren zestig actief is in de Franse academische wereld, lijkt hij vooral de voorbije vijftien jaar te zijn uitgegroeid tot een internationale hype in de academische radical chic. Ook in het Nederlandse taalgebied is zijn ster al enige jaren rijzende.

Een voorlopig hoogtepunt van de Badiou-receptie in de lage landen wordt gevormd door de recente publicatie van de bundel Inesthetiek:filosofe, kunst, politiek (2012). Daarin verzamelen Ernst van den Hemel en Joost de Bloois geschriften van Badiou en commentaren op diens werk. Het Vlaamse literaire tijdschrift yang verrichte in 2004

[p. 53]

Illustratie: Vince Trommel

pionierswerk in de Nederlandse letterkunde door een dossier te wijden aan de toen buiten het Franse taalgebied nog vrij onbekende filosoof. Om enig perspectief te bieden: de eerste Engelse vertaling van een boek van Badiou werd gepubliceerd in 1999, de eerste grote Engelstalige studies over de filosoof verschenen in 2002 en 2003 (van respectievelijk Jason Barker en Peter Hallward) en pas vanaf 2005 begonnen diens boeken ook in het Nederlands te verschijnen.

De Buysser lijkt voor zijn verwijzing naar Badiou onder meer te putten uit een recent nummer van het literaire tijdschrift waarin yang enkele jaren geleden opging, nY. De redactie van nY publiceerde in 2012 een lezing van Badiou getiteld ‘De figuur van de soldaat’. Badiou pleit er in dat artikel voor ‘nieuwe symbolische vormen te creëren om collectieve daadkracht weer mogelijk te maken’. (Badiou 2012: 230) De eenentwintigste eeuw heeft ‘een heroïsche figuur’ nodig die het vermogen van de mens verbeeldt om de grenzen van een bestaande situatie te overstijgen en nieuwe ‘waarheden’ te scheppen. Over de auteur wordt in de ‘personalia’ onbedoeld hilarisch opgemerkt: ‘zijn manier van denken en schrijven is strijdbaar en geeft moed’. Dat letterkundigen moed putten uit taaie filosofie is op zich al amusant; dat die moed geput wordt uit een filosofie die via de omweg van de wiskunde de mogelijkheid van revolutie tracht aan te tonen stemt eerder tot nadenken dan tot lachen.

Even heel kort door de bocht: Badiou betoogt in lijvige en complexe theoretische werken zoals L'Être et l'événement (1988) en Logiques des mondes (2006) dat elke situatie gekenmerkt wordt door een ongrijpbare meervoudigheid en dat een inbreuk op de huidige structurering van die situatie nooit voorspelbaar maar altijd mogelijk is. Die inbreuk op de status-quo noemt hij ‘de gebeurtenis’ (événement): iets gebeurt of ontstaat wat binnen die situatie strikt genomen onmogelijk is en zelfs ondenkbaar was. Die gebeurtenis kan vervolgens aanleiding geven tot de vorming van een nieuw sub-

[p. 54]

ject dat de betekenis van de gebeurtenis tracht te interpreteren, en dat op basis van die interpretatie en uit trouw aan die gebeurtenis de situatie tracht te reorganiseren. Dit hele proces dat door de gebeurtenis in gang wordt gezet, noemt Badiou een ‘waarheid’ of ‘waarheidsprocedure’.

Een en ander tracht Badiou te ‘bewijzen’ door zijn betoog te vergezellen van een wiskundige formalisering op basis van begrippen uit de verzamelingenleer en de logica. Met name de verzamelingenleer vormt de ontologische basis van zijn filosofie, wat hem toelaat om uit wiskundige theorema's conclusies te trekken over maatschappelijke verschijnselen als (revoluties in) politiek en kunst. Daardoor krijgen die conclusies een schijn van objectiviteit en noodwendigheid. Naast een begenadigd bouwer van filosofische systemen is Badiou bovenal een kind van zijn tijd: tijdens het studenten- en arbeidersprotest in 1968 raakte hij in de ban van het maoïsme en die communistische gezindheid heeft hij nooit geloochend - wars van partijpolitiek en ondanks het failliet van het ‘reëel bestaande communisme’. In zijn geschriften polemiseert hij dan ook fel met het postmodernisme en met de politieke machteloosheid die hij daarmee associeert.

In dat laatste schuilt wellicht zijn voornaamste aantrekkingskracht. Postmoderne theorievorming heeft in haar meest radicale gedaante de nefaste invloed van macht en ideologie tot in de fijnste haarvaten van de samenleving opgespoord, maar heeft na de mislukking van de opstand in 1968 de mogelijkheid van revolutionair activisme nooit meer serieus genomen. Zelfs na de val van het communisme kwam Jacques Derrida in zijn wending naar Marx niet verder dan een messianicité sans messianisme, een onvoorwaardelijke openheid voor het ‘andere’, het ‘à-venir’ en het onvoorspelbare (de gebeurtenis, kortom). De consequente weigering om die messianicité ideologisch in te vullen, leidt tot een gepijnigde maar ook stuurloze en tot niets verplichtende kritische houding tegenover het kapitalisme.

Hoewel bij Badiou formeel gezien de ‘gebeurtenis’ en de ‘waarheid’ open en onbepaald blijven (‘generiek’), begrijpt een klein kind dat Badiou deze begrippen wél ideologisch invult. Enkel wat radicaal egalitair en in die zin ‘communistisch’ is, verdient de naam ‘gebeurtenis’. (Daarom kan men zich afvragen of Badiou wel de aangewezen theoreticus is voor deze tijd van volstrekt niet-egalitaire, niet-emancipatoire omwentelingen.) Wezenlijk onderdeel van zijn theorie is bovendien het subject, met andere woorden de noodzaak tot handelen, waardoor zijn visie de vrijblijvendheid lijkt te overstijgen. In de eenentwintigste eeuw beantwoordt deze cocktail van poststructuralistische theorie en communistische retoriek blijkbaar aan een existentiële behoefte.

In 2008 duikt de filosofie van Badiou ook op in een Vlaamse roman, Een vorm van vermoeidheid van toenmalig yang-redacteur Jeroen Theunissen. Hoewel de naam niet valt, parafraseert een nevenpersonage tijdens een tafelgesprek onmiskenbaar Badious theorie van de gebeurtenis: ‘Jens legt uit dat het mogelijk is dat de normale situatie, de normale gang van zaken doorbroken wordt door een onverwacht moment van “waarheid” dat een gat slaat in de bekende situatie, een onverwachte ontwrichtende “ge-

[p. 55]

beurtenis” die het nodig maakt om elk aspect van de bestaande situatie radicaal opnieuw te bekijken.’ (Theunissen 2008: 133)

De naam Badiou valt in 2012 wél in de eerste dichtbundel van Frank Keizer, Dear World, fuck off, ik ga golfen, waarvan een voorpublicatie verscheen in nY. De Vlaamse romanschrijver en essayist Joris Note leest in zijn recente essaybundel Wonderlijke wapens (2012) niet alleen het politieke optreden van Patrice Lumumba maar ook de poëzie van Hadewijch in het licht van Badious filosofie: ‘We zouden kunnen proberen Hadewijch te vatten in termen van de filosofie van Alain Badiou (evenement, waarheid, trouw...) en de “waarhedenethiek” die daarbij hoort.’ (Note 2012: 241)

Broeit er wat in de Nederlandse letterkunde, dat bastion van goed fatsoen en behoudsgezindheid? De twee grootste Vlaamse literaire tijdschriften wijdden recent een themanummer aan Occupy (nY in 2012, DWB volgde een jaar later) en in het najaar van 2012 verscheen van het tijdschrift voor literatuurwetenschap Frame het nummer ‘Revolution’, waarin twee bijdragen over het werk van ... Alain Badiou. Though this be madness,yet there is method in't.

Joost de Bloois formuleert in Frame de inzet van Badious werk als volgt: ‘hoe na de implosie van het staats- en partijcommunisme de Idee van het communisme opnieuw vorm te geven?’ (De Bloois 2012: 38) Hij focust vervolgens op de kunstopvattingen van de Franse filosoof. Badiou verwerpt de volgens hem traditionele verhouding van de filosofie ten opzichte van de kunst, waarbij de filosofie pretendeert de waarheid van de kunst te poneren en de kunst gebruikt om haar eigen waarheidsclaims te ondersteunen. Badiou, daarentegen, beschouwt de kunst (net als de politiek, de wetenschap en de liefde) als een domein waarbinnen zich ‘gebeurtenissen’ en dus ook ‘waarheden’ voordoen (zoals de verwerping van de figuratie en de tonaliteit in respectievelijk beeldende kunst en muziek). De filosofie genereert zelf geen waarheid maar maakt zich ondergeschikt aan de waarheden die in de vier genoemde domeinen opduiken en tracht deze betekenis en consistentie te geven. De voorwaarden voor zijn eigen filosofische werk situeert Badiou in de politieke gebeurtenis ‘mei'68’ en in de artistieke (literaire) gebeurtenis ‘Mallarmé’.

Deze discussie over esthetiek en filosofie is interessant en voor kunstfilosofen misschien zelfs belangwekkend. Maar waarin de mobiliserende en bemoedigende kracht van deze theorievorming schuilt, is mij vooralsnog onduidelijk. Taaie formuleringen als ‘de constituerende kracht van het reële’ en ‘een vorm van afwezigheid die handelt buiten de representatie om’ (De Bloois 2012: 51) barsten niet meteen van politieke strijdbaarheid en verraden bovendien dat Badiou niet héél iets anders zegt dan Lacan of Deleuze. De poststructuralistische psychoanalyse van Jacques Lacan omschrijft het reële als datgene wat zich aan elke vorm van symbolisering onttrekt en tegelijk het verlangen naar symbolisering in stand houdt. In de moderne kunst komt dit reële als het ware aan de oppervlakte.

Evenals het werk van Lacan heeft de poststructuralistische filosofie van Gilles Deleuze belangrijke sporen achtergelaten in de theorie van Badiou. Met Deleuze benadrukt Badiou de zogeheten multipliciteit van het zijn, die zich op geen enkele ma-

[p. 56]

nier tot een eenheid laat reduceren en zich verzet tegen elke poging om haar te controleren en te structureren. Hoewel Badious ontologische probleemstelling - de vraag naar ‘het zijn’ - volgens de deconstructie van Jacques Derrida metafysisch is, sluit zij perfect aan bij het poststructuralisme van Deleuze. Daarnaast herdefinieert Badiou het deleuziaanse begrip événement, waarbij hij weliswaar via wiskundige spitsvondigheden hamert op het verschil tussen ‘zijn’ événement en dat van Deleuze. Met het begrip ‘waarheid’ lijkt Badiou zich nog het meest van het poststructuralisme te onderscheiden, hoewel Badiou er alles aan doet om zijn waarheidsbegrip op een poststructuralistische en dus niet-essentialistische wijze in te vullen. Een waarheid kan immers nooit in een formule of definitie gevat worden en blijft altijd onvoltooid en generiek (ze ontsnapt aan elke vorm van categorisering).

In Badious filosofie zit mijns inziens dus weinig dat incompatibel is met het poststructuralisme. Alleen hanteert Badiou een retoriek van politiek activisme, revolutionaire subjectvorming en universele waarheden die ogenschijnlijk haaks staat op alles wat zijn Franse collega's ooit bedacht hebben. Het is dan ook veeleer de retoriek dan het filosofische raamwerk die het enthousiasme voor Badious gedachtegoed verklaart.

Voor kunstenaars en kunsttheoretici is Badious visie wellicht ook aantrekkelijk vanwege de dubbelzinnigheid die erin schuilt. Die dubbelzinnigheid blijkt uit de inleiding bij Inesthetiek. Enerzijds blijven kunst en politiek bij Badiou gescheiden domeinen: ‘verschillende waarheidsprocedures, maar met een gelijksoortige radicaliteit’. (De Bloois & Van den Hemel 2012: 31) Dat betekent dat de kunstenaar geen politieke ideeën verkondigt; de kunst genereert haar eigen ‘gebeurtenissen’ en de politieke betekenis van kunst is gelegen in de trouw daaraan. Deze positie klinkt heel radicaal maar verplicht de kunstenaar tot zeer weinig buiten de kunst. Anderzijds lijkt het primaat van de politiek (hoewel strikt genomen strijdig met de theorie) bij Badiou zo sterk dat de kunst ‘zich voortdurend [moet] verhouden tot het reële emancipatoire project’, dat voor Badiou in laatste instantie toch de politieke revolutie is. (De Bloois & Van den Hemel 2012: 38-39)

Paradoxaal genoeg lijkt Badious esthetiek tegelijk de artistieke autonomie te vrijwaren én een schijn van dwingend engagement uit te stralen. De onvrede met postmoderne vrijblijvendheid uit zich wel vaker in een hang naar politieke gebondenheid. De geur van politieke dwang die uit de opvattingen van Badiou niet weg te poetsen is, vormt misschien wel de kern van hun huidige aantrekkingskracht. Afwachten hoe hoog Badiou rijst.

[p. 57]

Literatuur

Badiou, A., ‘De figuur van de soldaat’. In: nY, (2012), 14: 222-230.

Bloois, J. de,, ‘“Laten we proberen communist te zijn zoals Mallarmé”. Alain Badiou over politiek, kunst en poezie’. In: Frame, 25 (2012), 2: 37-53.

Bloois, J. de & E. van den Hemel, ‘Alain Badiou: het communisme in de kunst’. In: J. de Bloois & E. van den Hemel (red.), Alain Badiou. Inesthetiek:filosofie, kunst, politiek, Amsterdam 2012.

Note, J., Wonderlijke wapens, Amsterdam 2012.

Theunissen, J., Een vorm van vermoeidheid, Antwerpen 2008.