Vooys. Jaargang 30

[p. 75]

Carl De Strycker
Celan auseinandergeschrieben. Paul Celan in de Nederlandstalige poëzie
Antwerpen/Apeldoorn (Garant) 2012
364 pagina's
39 euro
ISBN 978944129083

Ton Naaijkens
De uitdaging van Celan

In zijn studie Celan auseinandergeschrieben. Paul Celan in de Nederlandstalige poëzie kijkt Carl De Strycker naar de wijze waarop het werk van de Duitstalige dichter Paul Celan (1920-1970) door Nederlandstalige dichters ingezet wordt in hun eigen werk. Hij definieert eerst de begrippen invloed en intertekstualiteit en bespreekt daarna met name werk van Jacques Hamelink, Leonard Nolens, C.O. Jellema, Hans Tentije, Stefan Hertmans en Jan Lauwereyns. De Strycker zoekt naar sporen en de ‘doorwerking’ van Celan en schrikt niet terug voor gedetailleerde analyses. Celan blijkt op verschillende manieren een uitdaging te zijn voor de Vlaamse en Nederlandse dichters. Het is vooral belangrijk om te weten dat onder ‘Celan’ - een aanduiding voor een van de belangrijkste dichters van de tweede helft van de twintigste eeuw - zowel diens werk wordt verstaan als zijn persoon, of althans het beeld dat men van hem als persoon heeft. ‘De ene keer ligt de klemtoon op zijn leven, de andere keer op zijn werk’, zegt De Strycker ook. Dat is van belang omdat Celan vaak gereduceerd wordt tot een slachtoffer van de Holocaust, in de zin dat hij het overleefde maar uiteindelijk te gronde ging aan survivor guilt en zelfmoord pleegde. Ook voor mij dragen zijn gedichten in feite allemaal het stempel van de Holocaust, maar vaak is dat meer een watermerk en kennen de woorden nog andere lagen: precies de reden waarom Celans aanzien in het rijk der letteren nog steeds stijgt, ook binnen ons taalgebied. Het boek van De Strycker is dan ook een stimulerend werk geworden waarin je veel te weten komt over de manier waarop de genoemde dichters werkten. Het begrip productieve receptie is van toepassing naast dat van de tekstgenese: van geval tot geval is te zien wat er door Vlamingen en Nederlanders opgemerkt, opgepikt en doorgegeven wordt - op een eigen manier en met een open blik voor de vrijheden die de dichterlijke vorm nu eenmaal biedt. Celan blijkt in-

[p. 76]

derdaad de lakmoesproef te zijn die elke dichter na hem moet ondergaan, zowel poeticaal als moreel.

De Strycker gaat met opzet niet uit van een analyse, definitie of beschrijving van Celans eigen gedichten, poëtica of biografie: hij wil juist kijken naar hoe anderen dat doen. Hij richt zich op de specifieke manier waarop Celan en zijn gedichten gezien worden door de recipiërende, Nederlandstalige dichters. Zij blijken er ieder voor zich een eigen beeld van te hebben gevormd. De Strycker spreekt principieel van een ‘gefragmenteerd’ beeld, wat bij hem tot de ‘bewuste’ beslissing leidt om geen apart hoofdstuk te wijden aan de poëtica van de bronauteur. Het perspectief wordt daarmee doelcultureel, dat wil zeggen: gericht op de impact van een anderstalige auteur op de poëzie in Nederland en Vlaanderen. Dat is een consequente keuze, die echter onverlet laat dat van geval tot geval wel degelijk moet worden nagegaan in hoeverre het gerecipieerde beeld zich verhoudt tot een aangenomen, gestandaardiseerd beeld van de anderstalige auteur. De Strycker is overigens goed thuis in Celan. De winst van zijn aanpak zit hem in de diversiteit van de beeldvorming en in de idiosyncratische (ook wel impulsieve en dus prikkelende) interpretaties en lezingen van Celan door de onderhavige Nederlandse en Vlaamse dichters. Er is wel een verschil tussen de analyse van een enkel gedicht en de beïnvloeding van Celan op een geheel oeuvre. De impact op Hamelink en Nolens bijvoorbeeld is aanvankelijk bijzonder groot; bij hen beschrijft De Strycker dan ook de worsteling om zich ervan te bevrijden. Misschien heeft het ermee te maken dat zij min of meer tijdgenoten van Celan waren. Dat verklaart het verschil tussen een hoofdstuk waarin een staalkaart van reacties en intertekstualiteit wordt geboden (hoofdstuk 9 over onder anderen Stitou, Beurskens en Bernlef) en de substantiëlere delen (10 tot en met 15) waarin de doorwerking van Celan op het oeuvre en de ontwikkeling van de zes genoemde dichters aan bod komt. Wat opvalt is een historische ontwikkeling in de productieve receptie, in die zin dat er sprake zou kunnen zijn van een volwassener houding bij de introductie van een vooraanstaande, anderstalige auteur. De zes dichters zijn echter niet geheel in een ordening naar geboortejaar geplaatst, al staat de jongste van hen, Jan Lauwereyns, wel achteraan. Dat werpt in ieder geval de vraag op naar de historiciteit van de aanpak, maar een receptiegeschiedenis, zoals je misschien verwacht, wordt niet beoogd. De verschillende casus worden voorafgegaan door acht hoofdstukken waarin een aantal theoretische en methodologische kernbegrippen verkend worden: met name ‘invloed’ en ‘intertekstualiteit’. De Strycker gaat hier diep in op de verschillende posities in het debat over de genoemde concepten, met veel aandacht voor eerdere, vooral Nederlandstalige bijdragen (Meijer, De Feijter, Heynders en anderen). Sturend in het geheel zijn uiteindelijk de ideeën van Harold Bloom en Gérard Genette, in beide gevallen met name hun respectievelijke theorieën van intertekstualiteit. Er is veel aandacht voor een centrale categorie van Blooms theorie, de zogenaamde ‘misreadings’. Juist het hanteren van dit begrip blijkt bijzonder vruchtbaar. De Strycker ziet intertekstualiteit en invloed ‘niet louter in termen van gelijkenissen, maar ook in termen van verschillen’: mislezen wordt zo ook gemotiveerd door de behoefte om de eigen poëtica en poëzie te profile-

[p. 77]

ren en niet die van Celan. Cruciaal blijkt het verschil te zijn tussen overname of manipulatie van de biografie van Celan enerzijds en de overname of manipulatie van diens teksten anderzijds. In het laatste geval komt er bovendien een extra drempel bij, namelijk die van een andere taal. De Nederlandstalige dichters hebben Celan soms in het Duits gelezen en soms in vertaling - in hoeverre speelt vertaling in dit geval een rol? En dan gaat het me niet om het metaforische ‘vertalen’ van werk en ideeën van een ander, maar om het eigenlijke vertalen, het concrete zoals dat ook soms om de hoek komt kijken, bijvoorbeeld in de vertalingen die Jan Lauwereyns van Celan-gedichten maakt of in de manier waarop Peter Nijmeijers eigen Celan-vertaling direct aanwezig lijkt te zijn in een aantal van zijn gedichten.

Vooral in de hoofdstukken waarin De Strycker de dichters bespreekt die zich afzetten tegen Celan (de latere Nolens, de latere Jellema, Lauwereyns in een fascinerend spel van aantrekking en afwijzing), wordt het concept van het mislezen buitengewoon vruchtbaar ingezet. De vraag die telkens terugkeert is: waar kun je concrete sporen zien? Voor die ‘tekstueel attesteerbare verwijzingen’ reserveert De Strycker de term intertekstualiteit, in de lijn van Genette, maar in dat systeem is geen plaats voor stilistische overeenkomsten of voor het aanwezig zijn van de zogenaamde ‘interne poëtica’ van een auteur. Die zijn voor Genette moeilijk aanwijsbaar. Daar is zeker iets van waar, maar invloed gaat per definitie dieper. De gekozen aanpak brengt het gevaar met zich mee zich slechts te beperken tot vergelijkende ‘thematologische’ analyses. Misschien had De Strycker zich in bepaalde gevallen nog sterker op Blooms misreadings moeten richten en gedurfder moeten analyseren. Anderzijds staan in veel gedichten juist het leven en de zelfgekozen dood van Celan centraal: dat zijn thema's en die hoeven de vormgeving van gedichten niet te beïnvloeden. De vraag luidt of er misschien een analyse mogelijk is die parallellen niet diskwalificeert tot vermoede invloed; dat zal een analyse moeten zijn die de eigenheid van de vergeleken dichters en hun respectievelijke poëtica's respecteert - een oeuvregenetische analyse bijvoorbeeld, inclusief de vraag waar iemands poëzie vandaan komt.

Deze studie is oprecht stimulerend en geeft een hoogwaardige bijdrage aan het debat over poëzie, geschreven door iemand die weet hoe gedichten werken. Dat vooral. Maar er blijft altijd wat liggen. Het meeste moeite had ik met het hoofdstuk over Hamelink, een dichter die zich in de jaren zeventig (met name in Windwaarts, wortelher uit 1973 en Hersenopgang uit 1975) evident heeft beziggehouden met het werk van Celan. ‘Een typisch geval van invloed’, aldus De Strycker. Maar Hamelinks werk of zijn manier van werken is misschien per definitie intertekstueel, getuige onder meer de discussie in Merlyn in de jaren zestig rond beïnvloeding door Dylan Thomas. Hamelink weet het ook zelf, getuige een regel Windwaarts: ‘wie / nam zich wiens oor?’ Hij refereert aan een bekend gedicht van Celan waarin deze pronkt met zijn eigen beïnvloeding door het werk en de persoon van Ossip Mandelstam. Celan vereenzelvigt zich letterlijk met de Russische dichter door in het gedicht lichaamsdelen over te nemen: diens armen en handen. Invloed wordt toegegeven en lijfelijk gevoeld; beide dichters werd plagiaat verweten, Hamelink zou Celan hebben nagedaan. De Strycker zegt dat

[p. 78]

de invloed ‘waarneembaar is op technisch en stilistisch gebied’, wat te negatief getoonzet is. Voor mij is Hamelinks werk meer een worsteling, de noodzaak om door het werk van Celan heen te gaan; je herkent de impuls om verontwaardigd te zijn, maar nu heb ik eerder de indruk dat Hamelink Celan uiterst precies in het Duits heeft gelezen. Windwaarts en Hersenopgang vormen in die zin precieze commentaren op andermans werk, en daarmee geeft een dichter aan waar hij vandaan komt.

Door de focus op scherp afgebakende, afgetekend aanwezige sporen van intertekstualiteit - beperkt tot één oeuvre, dat een grote impact had en heeft op de wereldwijde poëziegeschiedenis - heeft Carl De Strycker een bijzonder inspirerende analyse gemaakt van de manier waarop bepaalde Nederlandse poëzie werkt. Hij scherpt daarmee niet alleen het beeld van Celan aan, maar ook dat van de besproken dichters. Hoe bepalend het werk van Celan soms was - zie de fraaie en intrigerende hoofdstukken over Nolens en Lauwereyns - het wordt steeds duidelijk in welke mate men ermee worstelde, zich verzette, overnam wat het waard was overgenomen te worden, het woord ernstig nam. Dat daarbij het afzonderlijke gedicht, de zeggingskracht en het belang ervan niet uit het oog verloren werd, is een andere, even grote verdienste.