Vooys. Jaargang 30

[p. 71]

Nicholas Saul en Simon J. James (red.)
The Evolution of Literature: Legacies of Darwin in European cultures
[Internationale Forschungen zur Allgemeinen und Vergleichenden Literaturwissenschaft]
Amsterdam en New York (Rodopi Publishers) 2011
346 pagina's
69 euro
ISBN 9789042033979

Janneke van der Heide
Variatie en complexiteit: evolutie als paradigma in taal en fictie

Van Thomas Hardy tot A.S. Byatt, van Jules Verne tot Ian McEwan en van H.G. Wells tot Michel Houellebecq: ze vormen slechts een kleine greep uit de auteurs die hun werk doorspekten met darwinistische thematiek. Al vanaf het verschijnen van Charles R. Darwins On the origin of species by means of natural selection, or the preservation of favoured races in the struggle for life in 1859, waarin de Britse naturalist de natuurlijke selectie als mechanisme van de evolutie empirisch verklaarde, zijn Europese fictieschrijvers in de ban geraakt van deze charmante, want zo simpel ogende, theorie. Nog steeds is Darwins evolutietheorie volgens de Amerikaanse filosoof Daniel Dennett een ‘universal acid’, een zuur dat alles doordringt - het zuur niet pejoratief maar gunstig bedoelend: Darwins theorie is universeel inzetbaar, op alle terreinen des levens.

Dat mag een moderne constatering heten, uit de praktijk blijkt dus al langer dat dat het geval is: het darwinisme bleek kneedbaar als was voor wie het in de handen nam. Problemen van allerlei aard konden worden geduid en opgelost met het toverwoord ‘evolutie’ en het magische principe van natuurlijke selectie. Een baaierd van maatschappelijke en technologische belangen, politieke en sociale theorieën en religieuze nieuwlichterijen konden nu zelfs wetenschappelijk worden gelegitimeerd door het darwinisme erbij te halen. Als voorbeeld: Darwin heeft het gehad over de strijd om het bestaan en de ‘survival of the fittest’ (de elegante frase die hij leende van zijn landgenoot Herbert Spencer), maar heeft zich ook beziggehouden met het in de natuur voorkomende altruïsme en wederzijdse dienstbetoon - koren op de molen van respectievelijk liberalen en socialisten. Het darwinisme bleek voor vele karretjes gespannen te kunnen worden.

[p. 72]

Opvallend is, zoals ook de beide redacteuren van The evolution of literature: Legacies of Darwin in European cultures concluderen, dat in de negentiende eeuw in de meeste West-Europese landen en de Verenigde Staten het begrip evolutie een synoniem werd voor vooruitgang: een aanlokkelijk begrippenpaar voor de zo naar progressie strevende negentiende eeuw. Niet alleen op maatschappelijk vlak, maar ook binnen de wetenschapsbeoefening zelf werd de toepasbaarheid van de evolutietheorie ingezien.

In de besproken bundel wordt niet alleen onderzocht hoe vanaf de negentiende eeuw taal en literatuur zich evolutionair hebben ontwikkeld, maar ook hoe het darwinisme als thema in de Engelse, Duitse en Franse literatuur gestalte heeft gekregen. De invloed van het darwinisme op de literaire creativiteit wordt breed geëxploreerd: thema's als degeneratie (of het mooiere ‘verwording’), het ‘generatiedenken’, monstruositeiten, de darwinistische utopie, de aap als mens en de mens als aap, zijn enkele transnationale voorbeelden waarmee de literatuur sinds de tweede helft van de negentiende eeuw rijkelijk werd bedeeld.

Bovengenoemde bundel verscheen in de sinds 2005 uitgegeven reeks Internationale Forschungen zur Allgemeinen und Vergleichenden Literturwissenschaft en verzamelt negentien voordrachten van een lezingenreeks, gehouden aan de universiteit van Durham in 2007 en tijdens de conferentie The evolution of literature: Legacies of Darwin in European cultures in 2008. Aanleiding voor beide evenementen was het naderende Darwinjaar 2009, waarin zowel de 200^ste geboortedag van de Engelse naturalist in 1809 als de 150ste verjaardag van de publicatie van diens Origin of species in 1859 internationaal en grootschalig gememoreerd zouden worden. Dat de uitgave ‘pas’ afgelopen jaar verscheen mag geen wonder heten: zoals dat wel vaker gaat met bundels zijn de lijdzaam toeziende redacteuren afhankelijk van enkele onvermijdelijk traag reagerende, want vaak druk bezette, auteurs. De redacteuren Nicholas Saul en Simon J. James hebben zich echter grondig van hun taak gekweten en het resultaat mag er zijn.

Saul en James zijn beiden werkzaam als letterkundige aan de voornoemde Noord-Engelse universiteit. Zij hebben de West-Europese literatuur in de periode na 1850 als voornaamste onderzoeksveld, maar zijn als literatuurhistoricus feitelijk cultuurhistoricus: de literatuur krijgt volgens hen pas betekenis wanneer deze in zijn eigenheid wordt beschouwd en als zodanig wordt gecontextualiseerd. Dit is terug te zien in het boek, dat middels een aantal artikelen de lezer een ruimschoots historisch en historiografisch kader biedt.

Een enkel artikel levert daardoor soms een opgetrokken wenkbrauw op omdat deze qua thematiek niet direct verband lijkt te houden met taal of fictie, zoals het artikel van de in Oxford werkzame Paul Weindling over de vraag of het darwinisme verantwoordelijk kan worden gehouden voor de opkomst van het nationaalsocialisme. De suggestie van Weindling, een autoriteit op het gebied van de uitgebreide en populaire Darwin-nazihistoriografie, is echter interessant. Eind negentiende eeuw werd de eugenetica - geworteld in Darwins principe van seksuele selectie als kunstmatig in de samenleving toe te passen mechanisme - beschouwd als één van de meest hoopvolle wetenschappelijke oplossingen voor de sociale kwestie. De nationaalsocialisten

[p. 73]

verlegden hun brandpunt vervolgens van het sociale welzijn naar een raciaal welzijn: een eigenhandige en geraffineerde ingreep. Het artikel plaatst de toenmalige themakeuze in de literatuur in perspectief: eugenetiek had voor de negentiende-eeuwer nog niet de negatieve connotatie die ze tegenwoordig heeft gekregen.

Voorts worden er in de artikelen thema's beschreven zoals dat van de ontwikkelingsgedachte in poëzie en proza, de nieuwe discipline van de biosemiotiek (de leer dat de levende natuur een communicerend vat is dat betekenissen geeft aan de dingen) of van de bijdrage van Darwin aan de representatie van het verstand in de moderne fictie. Joseph Emonds beschrijft de betekenis van de evolutietheorie voor de ontwikkeling van syntaxis, dat wil zeggen de evolutie van natuurlijk (niet-menselijk) taalgebruik. Veel aandacht is hier volgens de auteur onder taalkundigen nog niet voor geweest, mede omdat in het onderzoek de kwalitatieve grens tussen het dierlijke en menselijke feitelijk moet worden opgeheven - hetgeen nog immer precair ligt.

De lezer blijft na lezing van de meeste artikelen achter met kennis van de recente discussies en spanningsvelden in de verschillende subdisciplines. Opvallend is dat de meeste expertise uit eigen land is gehaald: alle auteurs van de bijdragen, op enkele uitzonderingen na, zijn werkzaam aan één van de Britse universiteiten. Het is dus een nogal ‘Engels’ boek dat echter zowel de Engelse als de Duitse en Franse ontwikkelingen op het gebied van het darwinisme in taal en fictie centraal stelt (de Nederlandse situatie is een aantal jaren geleden in kaart gebracht door de Groningse hoogleraar Mary Kemperink), en een aantal transnationale darwinistische thema's in de literatuur opspoort.

Ten grondslag aan een beschrijving van evolutie van en in de literatuur, ligt de gedachte dat het unieke, namelijk het menselijke gedrag dat aan de basis staat van taal en fictie, te rijmen valt met het algemene optreden van de wetten der evolutie. Volgens critici valt esthetiek echter niet te reduceren tot een wetmatigheid. Niet alle mannetjes zijn altijd uit op seks. Literaire productie is bij uitstek een creatieve uiting en daardoor alleen in zijn unieke eenmaligheid te begrijpen - toepassing van het darwinisme in de literatuurwetenschap is dan ook onwenselijk, want reductionistisch.

Deze kentheoretische strijd tussen de ‘two cultures’ ontstond al eind negentiende eeuw toen de Geisteswissenschaften zich manifesteerden als een tak van wetenschap die kennis op een andere manier vergaarde dan zoals dat in de sociale en natuurwetenschappen gebeurde. Deze strijd woedt feitelijk nog altijd voort. De kloof tussen de natuurwetenschappelijke aard van Darwins theorie en de geesteswetenschappelijke aard van de literatuurwetenschap is in de historiografie al vaker getracht te overbruggen. Hoe universeel is het darwinisme? Naar de smaak van Nicholas en Saul is de synthese van literair gedrag en darwinistische noties in de klassieke werken als die van Steven Pinker, Karl Eibl, Joseph Carroll, Gillian Beer en Daniel Pick nog niet voldoende uitgekristalliseerd. De beste aanpak schuilt er volgens Saul en James in om de versmelting van beide wetenschapsgebieden niet te simplificeren, maar in al haar complexiteit te illustreren en te ontleden - hetgeen dan ook de doelstelling vormt van de bundel. De weerbarstigheid blijkt uit de artikelen: er is een voortdurend voelbare

[p. 74]

spanning tussen de ‘two cultures’ die niet altijd wordt opgelost. Op theoretisch vlak althans.

Dat een natuurwetenschappelijk thema wel degelijk in een literair, geesteswetenschappelijk jasje past, blijkt met name uit de praktijk van de fictieschrijvers. In het science fiction werk van Houellebecq bijvoorbeeld, die in zijn romans Les particules élémentaires (1998) en La Possibilité d'une îe (2005) een opvolger van de diersoort homo sapiens exploreert, of het darwinisme in The Time Machine (1895) en The Island of Dr. Moreau (1896) van H.G. Wells, of het vermeende darwinisme in het werk van Emile Zola die in zijn vroege werk toch vaker geïnspireerd bleek te zijn geweest door de Franse transformist J.B. Lamarck, of het darwinisme in Wilhelm Jensens Das Erbtheil des Bluthes (1869) enzovoort. De artistieke vrijheid van literatoren lijkt als voordeel te hebben gemakkelijker een synthese tot stand te kunnen brengen tussen geestes- en natuurwetenschappen.

Volgens Nicholas en Saul zal het darwinisme ook in de toekomst een generator van literaire vorm en ideeën blijven. Het darwinisme, dat zelf ook verder evolueert, kan door zijn schier onuitputtelijke variëteit rekenen op een gewisse bestaanszekerheid. Ook vanwege de opname van een omvangrijk personen- en zakenregister is deze bundel (als naslagwerk) gebruiksvriendelijk. Voor de komende winteravonden een bundel waarvan de doelstelling geslaagd mag heten, vol ‘men, monkeys, monsters and evolution’ om de uitbundige natuur in al haar (fictieve) complexiteit te loven.