Vooys. Jaargang 30

[p. 67]

Column
Just Enschedé
Dansmuziek en mooie jurkjes

De columns van het Vooys-jubileumjaar worden gevuld met terugblikken op verschillende takken van het literaire bedrijf. In het slotstuk van deze reeks is het woord aan Just Enschedé, werkzaam voor de CPNB. Hij neemt ons mee naar 1982, naar het boekenfeest in Lelystad, en van daar langs dertig jaar collectieve boekpromotie. Met de oprichting van de Stichting CPNB in 1983 keerde ook het meest begeerde feestje van letterenland, het Boekenbal, terug. Inclusief mooie jurkjes en dansmuziek.

In 1982 was er geen Boekenbal. Geen Boekenbal was heel gewoon. Lang voorbij waren de roemruchte dagen van het galafeest waar hakkelende schrijvers aan koningin Juliana werden voorgesteld. Sinds het midden van de jaren zestig had alles anders gemoeten. Nu eens werd het schrijversbal omgebouwd tot een lezersfeest, dan weer werden Mario Vargas Llosa en Hans Magnus Enzensberger ingevlogen voor een onfeestelijke discussie en bij voorkeur zochten de organisatoren buitenissige lokaties op. Studentencentrum Uilenstede in Amstelveen. Of het decoratelier van de NOS in Hilversum. Zelfs manege Taxandria in het Kempense dorp Diessen kwam aan de beurt.

Zo kon het gebeuren dat in 1982 het Gemeenschapscentrum Agora in Lelystad de Boekenweek opende met een boekenfeest, georganiseerd in samenwerking met de lokale scholengemeenschap. In de Agora geen dansmuziek en mooie jurkjes, maar een boekenmarkt, een concours voor zondagsdichters en een ‘boekenzeskamp’. Ook was er een literair café met Cees Nooteboom (toen nog geen exportartikel), Bob den Uyl (toen nog geen prijs) en H.J.A. Hofland (toen ook al onvermijdelijk). Het motto van die Boekenweek verried een bevangenheid die vertrouwd aandoet: ‘Boeken blijven’.

Waarover spraken de boekenvakkers die zich op die 25ste maart 1982 in de Agora tussen de Flevolanders mengden? Vast en zeker over het verse initiatief van negen zelfstandige boekverkopers om te komen tot een organisatie die hen moest ondersteunen bij inkoop en promotie. Dat initiatief zou later in het jaar Libris gaan heten en een succesformule blijken. Gestaag groeide de groep uit tot een honderdtal goed gesorteerde winkels die met behoud van hun zelfstandigheid een sterkere positie op de markt bevochten. Het samenwerkingsmodel dat zij ontwikkelden vond elders navolging. De boekhandelsgroepen Blz. en Plantage getuigen daar nu nog van.

In de jaren zestig en zeventig hadden niet de boekverkopers maar de uitgevers in de boekenbranche het voortouw gehad. Met de paperback - waarvan Harry Mulisch het uitvinderschap opeiste - veroverden zij het jonge, stadse publiek. Veel uitgevers sloten

[p. 68]

zich aaneen in concerns, al of niet beursgenoteerd. Tegelijk raakte de assortimentsboekhandel achterop. Boekverkopers hadden veel om over te mokken. Het jonge publiek liep net zo lief een AKO- of Brunakiosk binnen, om maar te zwijgen over de grammofoonplatenzaak. Intussen kaapten de boekenclubs en de openbare bibliotheken de wat oudere lezers van buiten de stad weg. Een boekverkoper, dat was in die jaren een zoon of dochter van de grondlegger van de winkel, in een afbetaald pand - en met een pensioenprobleem.

Vanaf de komst van Libris groeiden er nieuwe verhoudingen. Uitgevers zagen zich geconfronteerd met nog maar een half dozijn partijen aan boekhandelszijde, die met elkaar meer dan driekwart van de boeken afnamen en commerciële eisen konden stellen. Zodoende krikten de boekverkopers hun handelsmarges op en bewogen zich in de richting van een gezonde rentabiliteit. Er ontstond ruimte om te investeren in personeel en winkelinrichting.

Zo luidde de komst van Libris een periode in waarin de rollen omgedraaid waren. Niet de uitgevers waren nog leidend, nu was dat de boekhandel. Meer handelsmarge voor de boekwinkel betekent minder voor de uitgever, zo eenvoudig is dat. Beursgenoteerde concerns gingen het uitgeven van boeken voor het algemene publiek te ongewis vinden. Voortaan concentreerden ze zich op schoolboeken en wetenschappelijke of professionele informatie. Dat zijn overzichtelijke en relatief gesloten markten. Nee, dan het publieksboek. Maar al te vaak waren het buitenstaanders die met de grootste bestsellers aan de haal gingen. Turbo-taal van Jan Kuitenbrouwer, Harry Potter, de dieetboeken van Michel Montignac en Sonja Bakker, steeds opnieuw hadden de grote spelers in de uitgeverij het nakijken. Het was de rekenmeesters een gruwel.

Het is des te gemakkelijker om te spreken van een glorieperiode voor de boekhandel omdat die periode sinds een paar jaar ten einde is. Bijna op slag heeft het online-winkelen de boekhandel beroofd van de klant die weet welk boek hij hebben wil. Een paar muisklikken en dat boek wordt hem thuisbezorgd. De boekwinkel moet het doen met de snuffelaars, de funshoppers en de cadeautjesjagers. De boekverkoper moet dus kiezen: zijn winkeloppervlak terugbrengen of zijn assortiment verbreden met andere waar dan boeken. Van dat proces zijn we nu getuige. De glorieperiode heeft een kwart eeuw geduurd.

Terug naar 1982. Door de inhaalslag die de boekhandel maakte ontstond er ook ruimte om de collectieve promotie voor het boek op evenwichtige en professionele leest te schoeien. De collectieve wat? Spreek het hardop en woord voor woord uit: collectieve propaganda van het Nederlandse boek. En verbaas je. Wie verzint zoiets? Aldous Huxley? George Orwell? Peter Terrin? Er bestaan realiteiten die geen schrijver verzinnen kan. Collectieve propaganda voor het Nederlandse boek komt gelukkig niet van bovenaf maar van onderop en kon alleen beklijven in het land waar burgers en buitenlui de handen ineensloegen om hun voeten droog te houden. Datzelfde deden boekverkopers en boekuitgevers toen ze hun nering bedreigd achtten door nieuwe plagen: bioscoop, radio, televisie. Ze sloegen de handen ineen. Een deel van hun promotiekracht - en van hun promotiebudget - stonden ze af aan een centraal bureau, on-

[p. 69]

Boekenfeest 1982, Lelystad, met Midas Dekkers (links) en Dick Hillenius (rechts).

Boekenbal 1983, Amsterdam

[p. 70]

der bestuurlijke verantwoordelijkheid van een commissie van uitgevers en boekverkopers. De CPNB.

Begin jaren zeventig had die CPNB, jaarlijks de afzender van de Boekenweek en de Kinderboekenweek, van de mokkende boekverkopers de bons gekregen en onderdak gevonden bij de uitgeversbond. Daarvoor betaalden de uitgevers niet de hoofdprijs omdat de CPNB plots zichzelf als een lucratieve uitgever ontpopte: van het Boek van de Maand. Bij propaganda horen leugentjes: net zoals de Boekenweek al ras langer dan een week duurde, verscheen het Boek van de Maand niet elke maand. Eenmaal per kwartaal gaf de CPNB een non-fictietitel in kleurendruk uit en noemde die Boek van de Maand. Ze bereikten ongekende oplages.

Na 1980 stortte het Boek van de Maand als een kaartenhuis in. De mooiste onderwerpen waren aan bod gekomen en de uitvinding van de scanner bracht kleurendruk pardoes binnen het bereik van elke uitgever. IJlings moest het CPNB-bureau inkrimpen en de commissie krabde zich achter de oren hoe het nu verder moest.

In die situatie bleek de tijd rijp voor collectieve boekpromotie in de vorm waarin we die nog steeds kennen. Ondergebracht in een zelfstandige stichting CPNB, bestuurd en bekostigd door uitgevers en boekverkopers en sinds 2001 ook door de openbare bibliotheken.

Die stichting werd opgericht in 1983. In dat jaar nam Wim Schouten, interimdirecteur van de CPNB en een oud feestbeest, op het laatste nippertje het besluit om toch maar weer een echt Boekenbal te organiseren. In de Amsterdamse Stadsschouwburg, mét muziek en mooie jurkjes, en met slingers die de ontwerpers Anthon Beeke en Pieter van Delft inderhaast bij de Hema waren gaan halen. Het Boekenweekgeschenk was dat jaar een bundeltje overpeinzingen van cabaretier Wim Kan in zijn nadagen, en flopte. Dat bracht het besluit voort om voortaan het geschenk te bestemmen voor een korte nieuwe roman van een gereputeerde literaire auteur, te beginnen met De ortolaan van Maarten 't Hart.

Toen was het 1984, het jaar van George Orwell. In dat jaar konden we voor het eerst vernemen van een Californisch bedrijf dat Apple heette, en stond er voor het eerst een artikel over internet in de krant. En over die onderwerpen spreken de boekenvakkers vandaag de dag nog steeds.